در برخي روايات، دسته اي از نشانه هاي ظهور، علايم قطعي و تخلف ناپذير شمرده شده است و چنان که شيخ مفيد 1در جلد دوم الارشاد صفحه ي 370 و شيخ الطائفه در الغيبة صفحات 265 - 263تصريح کرده اند، اين بدان معناست که ساير علايم مذکور در روايات، طبق قانون بداء مشروط و قابل تغييرند. قابل تغيير بودن نشانه هاي غير حتمي در منطق کلامي شيعه، به راحتي قابل توضيح است.

مي دانيم که باور داشتن پديده ي (بداء) يکي از ويژگي هاي منظومه ي کلامي شيعي است. در کتب معتبر و مصادر روايي اصلي شيعه، احاديث بداء فراوان به چشم مي خورد که هم از لحاظ سندي و هم از لحاظ دلالي، قطعي و کاملا قابل اعتمادند. مثلا در اصول کافي، کتاب توحيد، بابي مستقل به مسئله بداء اختصاص يافته که مشتمل بر هفده حديث است و نيز جناب صدوق؛ در کتاب التوحيد، باب پنجاه و چهارم، يازده حديث را در اين خصوص گرد آورده است همچنان که علامه مجلسي 1در جلد چهارم موسوعه ي بحار الانوار، هفتاد حديث در اين باره ذکر مي کند [1] .

بداء در لغت به معناي (ظهور) است. در باره ي معناي اصطلاحي آن، استاد المتکلمين شيخ مفيد؛ مي گويد: بداء ظاهر گشتن امري است که وقوعش بعيد مي نموده است. [2] .

همين تعريف از سوي متکلمان متأخر نيز مورد پذيرش قرار گرفته چنان که جناب ملاعبدالرزاق لاهيجي قدس سره مي نويسد: بداء ظهور امري است که ظاهر، خلاف آن بوده باشد. [3] بايد توجه داشت که:

1- بداء در خصوص امور مشروط صورت مي پذيرد [4] و از آنجا که انسان ها به مشروط بودن آن حادثه ي متوقع و نيز ماهيت شرط آن آگاهي ندارند، هنگامي که به جهت فقدان يا انعدام آن شرط خفي و تبدل مصلحت، رخداد مورد انتظار حاصل نمي شود و يا بالعکس، مردمان آن را غريب مي شمارند و برخي به استبعادش مي پردازند.

2 - بداء در مرحله ي (تقدير) اتفاق مي افتد و نه در مرحله (قضا) و مربوط به (لوح محو و اثبات) است و نه (لوح محفوظ). [5] .

3 - بداء ويژه ي امور تکويني بوده [6] و به مثابه (نسخ) در امور تشريعي است [7] چنان که معلم ثالث جناب ميرداماد مي گويد:

فالنسخ کانّه بداءٌ تشريعي و البداء کانّه نسخٌ تکويني. [8] .

4 - باور داشتن (بداء) اوج توحيد نظري و تعظيم و تقديس حق سبحانه است چه آن که عصاره ي ايمان بدين کريمه قرآني است که: (کُلَّ يَوْمِ هُوَ فِي شَأن) [9] .

بدين سبب در اثر وارد شده که: ما عُظِّمَ اللّهُ بمثل البداء [10] و عمل بر طبق بداء و مشيت جاريه ي الهي، نهايت خاکساري و کمال عبوديت و تسليم در برابر اراده و فرمان ربوبي است. به راستي که: ما عُبِد اللَّهُ بشي ءٍ مثل البداء [11] .

مبحث بداء داراي ظرايف و نکات زيادي است [12] .

که در اينجا از ذکر آن ها صرف نظر مي کنيم و به بحث خود و نشانه هاي غير قطعي و مشروط بازي مي گرديم.

بر پايه ي آنچه گذشت، حدوث برخي از نشانه هاي ظهور مشروط به شرايطي است که ما از آن ها بي اطلاعيم و ممکن است با فقدان اين شرايط، آن نشانه ها پديدار نگردد. در اين ميان نکته ي بسيار ظريف و حائز اهميت، رابطه ي ميان نشانه هاي غير حتمي و مسئله ي بداء ازيک سو و دعا براي تسريع ظهور و تعجيل در فرج حضرت صاحب الامرعليه السّلام از سوي ديگر است.

مي دانيم که توصيه هاي فراوان و سفارش هاي مؤکدي از سوي ائمه هدي عليهم السّلام مبني بر لزوم، الحاح و اصرار در دعا براي تسريع فرج ولي عصر(عجل الله تعالي فرجه) (مانند دعاي معروف اللهمّ عجّل لوليک الفرج و العافية و النصر و امثال آن) به ما رسيده است. [13] .

و شايد از همه مهم تر دستور صادره از ناحيه مقدسه ي شخص امام زمان عليه السّلام باشد که در توقيع ارسال شده براي اسحاق بن يعقوب وارد شده است؛ حضرت در آنجا مي فرمايند: (...واکثروا الدعاء بتعجيل الفرج...) [14] و بيش از پيش براي تعجيل فرج دعا کنيد.

و از طرفي نيز مي دانيم که دعا -مانند صدقه و برّ به والدين- بر مقدّرات تکوينيه (امور محتمل الوقوع و مشروط ي که در لوح محو و اثبات، درج شده و عواملي چون دعا و صدقه در شروط آن ها تغييراتي را ايجاد مي کنند) تأثير مي گذارد.

رُوِيَ عَن النبي صلي الله عليه و آله انه قال: (لايَنْفَعُ الحَذَرُ مِن القَدَرِ ولکنَّ اللّهَ يَمْحُو بالدعاءِ ما يَشاءُ مِن القَدرِ) [15] .

از رسول خداصلي الله عليه و آله نقل شده که فرمود: (فرار از تقدير الهي سودي ندارد ولي خداوند با دعا مقدراتي را که بخواهد محو مي سازد).

(عالم عامل و حکيم متأله جناب ميرداماد 2رساله ي وزين خود را چنين ناميده: (نبراس الضياء در شرح باب بداء و اثبات سودمندي دعا) تا اين نکته را به مخاطب بفهماند که دعا بر پايه ي قانون بداء مي تواند کارگر افتد و سودمند واقع شود).

از آنچه گذشت مي توان دو نکته را که هر يک مکمل ديگري است، اسنتناج کرد:

1 - تشويق ائمه هدي عليهم السّلام به دعا براي تسريع فرج، بيانگر آن است که حصول فرج و فرا رسيدن ظهور داراي يک زمان صد در صد تعيين شده و غير قابل تغيير نيست؛ بر اين پايه، نشانه هايي که براي زمان ظهور بيان شده (غير از علايم حتميّه) و در مرتبه ي قدر و در لوح محو و اثبات مضبوطند، قابل تغيير و تبدّل و تقدّم و تأخّر بوده و بداء در آن ها محتمل است.

2 - محتوم معرفي شدن برخي از علايم از سوي ائمه هدي عليهم السّلام که به دلالت التزامي بيانگر غير قطعي و محتمل الوقوع بودن برخي ديگر از نشانه هاي ظهور است، نويد بخش اين حقيقت مسئوليت آور و شورآفرين است که مهدي باوران بايد مسئله دعا براي تعجيل در ظهور حضرت ولي عصرعليه السّلام را به شکل خيلي جدي و اميدوارانه پي بگيرند و بيش از پيش بر روي آن سرمايه گذاري کنند و باور کنند که خداوند سبحان استجابت ادعيه را ضمانت فرموده است؛ (أُدعُوني اَسْتَجِبْ لَکُمْ) [16] .

و مي دانيم که (اِنَّ اللّه لايُخْلِفُ الميعاد). [17] .