تاريخ گواه صادقي بر اين حقيقت است که آدمي از ديروزش گذشته است و از امروز و حالش نيز مي گذرد و به آينده اش مي انديشد و دغدغه آن را دارد و ذهن موّاجش با طوفان پرسش هاي بنيادي درباره آينده درگير است.

انسان به کجا رهسپار است؟ آينده او را چه کسي رقم مي زند؟ جوامع، ملتها و تمدنها در آينده چه سرنوشتي پيدا مي کنند؟ آيا همديگر را نابود مي کنند؟

آيا قدرت و ملت و تمدني غالب مي شود و همه را تحت سيطره خود به زنجير مي کشد؟ آن تمدن پيروز کدام تمدن است؟ آيا همه در صلح و صفا در کنار هم زندگي مي کنند؟ سرعت پيشرفت علم و تکنولوژي و مدرنيته و پست مدرنيته، بشر را به کدام سو مي کشاند؟

اينها پرسش هايي است که انسانِ در اوجِ رفاهِ امروز را، در بن بست درّه فردا گرفتار نموده است، و اين پرسش ها است که پرداختن به آنها و بحث از آنها و پاسخ به آنها، در قالب تئوري ها و فرضيه هاي متعدد و متفاوت و گاهي متناقض، پر رونق ترين و جذّاب ترين مباحث انسانِ امروز را، به خود اختصاص داده است، و اينکه سال دو هزار و يک، سال گفتگوي تمدن ها ناميده مي شود به انگيزه خروج از اين بن بست و جواب به اين پرسش ها است، تا شايد اين درياي مواج و طوفاني فروکش کند و آدمي با اطمينان به آينده، خواب خوشي در امروزش داشته باشد.

به حق عصر جديد، عصر انتظار است و همه انسان ها در مواقف و مشاهد گوناگون از مناظر متفاوتي با دو انگيزه مختلف، به آينده بشريّت چشم دوخته اند کساني که در انتظار آينده بهتر با رهايي از وضع موجود هستند، و آنان که در اين انتظار، تثبيتِ وضعِ موجود را خواهانند.

به طور مشخص نظريه ها و فرضيه هايي را که در پي پاسخگويي به انتظارِ انسانِ عصرِ انتظار هستند، مي توان اينگونه برشمرد:

1 ـ نظريه کمونيسم يا کمون نهايي: اين نظريه که کارل مارکس آن را ارائه کرده، بر اساس جبر تاريخ و تحوّل در ابزارِ توليد و مناسبات توليدي، مراحل تاريخ بشريت را به پنج دوره تقسيم مي کند.

1 ـ کمون اوليه و دوره اشتراک اوليه

2 ـ دوره برده داري

3 ـ دوره فئوداليسم

4 ـ دوره سرمايه داري

5 ـ دوره سوسياليسم

دوره کمونيسم و کمون نهايي هنگامي است که انسان با نفي هر طبقه بندي و تغايري و با اشتراک مالکيت در ابزار توليد، تاريخ خود را به پايان بَرَد، و آن مرحله، دوره رهايي از هر تبعيض و ظلم و ستمي خواهد بود و برابري و برادري و عدالت با نفي مالکيت خصوصي و تبديل «مَن ها» به «ما» گسترده و فراگير مي شود.

2 ـ حاکميت دموکراسي ليبرال: با شکست کمونيسم در تئوري و عمل، اين نظريه مطرح شده که پايان تاريخ را کمون نهايي مارکس تشکيل نمي دهد، بلکه آن پايگاه تاريخي که بشر به آن خواهد رسيد در همين نظام دمکراسي ليبرال غرب تبلور يافته است، و هيچ دگرگوني تاريخي پيش رونده ديگري امکان وقوع ندارد. [1] .

3 ـ نظريه برخورد و رويارويي تمدنّها و پيروزي تمدن دموکراسي ليبرال غرب يا همزيستي مسالمت آميز تمدّنها. اين دو نظريه (2 و 3) وعده اي است به حفظ وضع موجود در جهان غرب و فراگيري آن در سطح همه انسانها. [2] .

4 ـ موج سوم: نظريه اي است که توسط «الوين تافلر» در دهه اخير مطرح شده است. او معتقد است که بشريت از موج اول ـ يعني نظام کشاورزي ـ عبور کرده است و از موج دوم يعني نظام صنعتي در حال عبور مي باشد، و آينده بشريت را موج سوم تشکيل مي دهد که در آن نظام فراصنعتي و حاکميت الکترونيک، همه محصولات سياسي، فرهنگي، اقتصادي و خانوادگيِ جامعه صنعتي را فرو مي ريزد، و توده ها را از بن بست جنگ و فقر و نابودي محيط زيست و از هم پاشيدگي خانواده ها در تمدن صنعتي رهايي مي دهد.

تافلر در پايان نامه تخيّلي، خطاب به بنيان گذاران جامعه صنعتي چنين مي نويسد:

«... اما اکنون مرگ اين نظام فرا رسيده و بايد جاي خود را به نظامي نوين بدهد» [3] .

5 ـ نظريه اديان: اديان به طور مشترک بشريت را به ظهور مصلحي که انسان را از وضع موجود رهايي دهد، بشارت مي دهند، هرچند در شخص و شخصيت او اختلاف نظر دارند.

آنچه مشترک بين اين نظريه هاي متفاوت و متعارض ـ اعم از نظريه هاي به ظاهر علمي و نظريه هاي ديني ـ مي باشد، اين است که همه معتقد و معترف به جهت دار بودن تاريخ بشري هستند واينکه همه انسانها به سوي آينده و پايان تاريخ خويش در حرکتند. [4] .

آنچه در اين نوشتار آمده، گوشه اي از تبيين نظريه اسلام به خصوص شيعه، در پاسخ به اين انتظار از نگاه حضرت علي (عليه السلام)است، اميرالمؤمنين (عليه السلام)انساني است که در همه دلها علو دارد و عظمت او و نگاهش محدود به فرقه و مذهب و دين خاصّي نيست، چنان که شافعي ـ رئيس يک فرقه از اهل سنّت ـ مي گويد:



ومات الشّافعي ليس يدري

عليّ ربّه ام ربّه الله



و جرجي زيدان مسيحي، او را «صوت العدالة الانسانية» مي نامد و...، و در اعتقاد ما هستي به نگاه او پابرجاست، و آنچه در شعر نايد، وصف اوست.

توجه به اين انتظار يکي از محوري ترين مباحث نهج البلاغه است که علي (عليه السلام) به هر بهانه اي به آن مي پردازد چه در طرح مسأله به عنوان يک نياز و چه در پاسخ مسأله جهت هدايت به آن.

زيرا اميرالمؤمنين (عليه السلام) تداوم صراط مستقيم رسولان و پيامبران الهي است، و به تعبير قرآن کريم «لسان صدق» پدر انبياء، ابراهيم است که اصلي ترين مسئوليتش نشان دادن آينده اين صراط و راه مستقيم است، تا انسان ها در بيراهه ها و بن بست ها و محدوديت ها خود را «گُم» نکنند و در جهالت و ضلالت و ظلمت اسير و سرگردان نشوند و در برابر آينده اي که فردا از راه مي رسد «حجّت» را بر خود تمام ببينند.

اين رسالتِ حضرت علي (عليه السلام) است تا نهضت انبياء عقيم نماند و توده ها در برابر آفريدگار خويش عذري و حجّتي و توجيهي نداشته باشند:

(لِئَلاّ يَکُونَ لِلنّاسِ عَلَي اللهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ) [5] .

اميرالمؤمنين (عليه السلام) بايد به توده ها بفهماند:

1 ـ نسل هاي آينده چون گذشتگان، نيازمند هادي و حجّت هستند.

2 ـ پروردگار انسان ها، هرگز آنها را بدون حجّت و هادي رها نمي کند.

3 ـ اين سلسله هاديان و حجج الهي چه کساني هستند؟

4 ـ آخرين «هادي» و «حجّت» که آينده بشريت را رقم مي زند، کيست؟

5 ـ اين آينده اي که همگان انتظار آن را دارند کِي سر مي رسد و چگونه تاريخ کاروان بشري، پايان مي پذيرد؟

ما نيز با الهام از کلام نوراني امام علي (عليه السلام)، تا آنجا که به ميزان شکرمان و رفع حجاب هاي دروني توانسته ايم دلمان را با صيقل دادن و زنگار زدودن، پذيراي تابش نور آن کلام گردانيم، در حل اين مسأله کوشيده ايم و «بضاعت مزجات» خود را بر عزيز مصر عرضه داشته ايم، تا از تصدّق و تفضّل و اکرام آن آسمان کرم، «کيل» و «ظرف» وجودمان را سرشار نماييم.

اين نوشته که حاصل اين الهام و کرم و فضل است، در «يک مقدمه» و «سه فصل» شکل گرفته است. مقدمه، پيش درآمدي بر معناي لغوي و اصطلاحي حجّت و مقصود از آن است.

در فصل اول به نياز انسان به حجّت و به پيوستگي و استمرار حجّت هاي الهي بر اساس شواهد عقلي و نقلي، پرداخته شده و در پايان اين فصل از خاتميّت رسالت و فلسفه آن گفتگو شده است.

در فصل دوم از حجّت هاي بعد از رسول خاتم، از ويژگي ها و صفات آنها، از ايل و تبار و عدد آنها، و از رسالت و مسئوليت آنها، سخن به ميان آمده است.

در فصل سوم از آخرين حجّت خداوند و از کسي که با او پايان تاريخ بشري رقم مي خورَد و طومار هزاران ساله زندگي انسان در روي زمين بعد از او درهم پيچيده مي شود، از ويژگي ها، ياران، زمينه ها، اقدامات، برخوردها و... او گفتگو مي شود، تا با پايان اين سه فصل «نياز به حجّت و پيوستگي حجّت ها» و «حجّت هاي بعد از خاتم انبياء» و «آخرين حجّت حق بر زمين»، قلم به کساني سپرده شود که «درد دين» دارند و «سوز خدمت»، و «دغدغه آزادي بشريت» و در «انتظار افق روشن آينده» و «طلوع صبح رهايي» لحظه اي درنگ ندارند و خود را در زمره کساني مي دانند که:

«يوطّئون للمهدي سلطانه»

اين نوشته هرچند بر محور کلام قرآن ناطق، حضرت اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب (عليهما السلام) مي چرخد، اما هرگز از قرآن صامت و ثقل اکبر بي نياز نيست، آن طور که قرآن صامت بدون علي (عليه السلام) و ثقل اصغر، صامت است.

به اين جهت، در آغاز هر بحث، به اين حبل و ريسمان چنگ زده ايم و از نور آن اقتباس نموده ايم، و در مواردي، براي اينکه بر قرآن ظلمي نکرده باشيم و شرمنده نگاه رسول (صلي الله عليه وآله وسلم) نباشيم و براي توضيح و تبيين آيه، اشاره گذرايي به کل سوره نموده ايم و همين سِير را در نهج البلاغه داشته ايم و بر خواننده است تا با اين سِير همراه شود و به مطالعه سوره يا خطبه بپردازد، آنگاه در آيه و عبارت مورد بحث، تأمل و دقت نمايد تا از اين خوان قرآن صامت و ناطق، همراه زيادي هدايت، سيراب برخيزد.

اللّهمّ ليّن قلوبنا لوليّ امرک

سيد عبدالمجيد فلسفيان

تابستان 1378