ابتدا اين بحث را از منظر قرآن، با نگاهي کلّي و گذرا به بعضي از آيات، بررسي مي کنيم و سپس ادامه بحث را در نهج البلاغه پي مي گيريم.

قرآن مي فرمايد:

(... وَ اِنْ مِنْ اُمَّة اِلاّ خَلا فيها نَذيرٌ) [1] .

«... وهيچ امّتي نبوده مگر اين که در آن هشدار دهنده اي گذشته است»

شايسته است براي فهم آيه، نظري اجمالي به سوره فاطر افکنده شود، تا هم از نور هدايت قرآن بهره مند شويم و هم جايگاه آيه را به دست آوريم.

سوره فاطر مکي است و در ابتداي بعثت و آغاز دعوت رسول براي جامعه اي که گروهي از آن، معاند و اندکي سرگشته هستند، مطرح مي شود. سوره با حمد خداوند آغاز مي شود، همو که فعّال ما يشاء است و مخلوقات به ويژه جامعه انساني را متحوّل مي کند و بعد از خلق آن ها به تقدير و تدبير و تعيين حدّ و مرز و ايجاد فاصله، همراه با ارتباط بين آن ها اقدام مي کند.

آيه از رسالت ملائکه براي تمام نظام هستي سخن مي راند، آن گاه انسان ها را متوجه نعمت هايي مي کند که توجه به آن ها خالقيّت و رازقيّت و وحدانيّت حق را شهادت مي دهد، و نياز آدمي به اين راه را ثابت مي کند، زيرا به رغم همه موانع و خودفريبي ها، امور به حق رجعت دارد، بنابر اين آدمي بايد باور کند که راهش تا حق ادامه دارد و محدود به دنيا نخواهد بود، هرچند شيطان او را وسوسه کند. از اين رو انسان بايد دشمنان خود را بشناسد که آنها او را دعوت به ماندن و توقف در چهارديواري دنيا مي کنند. بايد باور کند اين ها دشمن او هستند، نه دوست او هرچند حرف ها و دعوت هاي آن ها، او را خوش آيد. آدمي بايد خوب شود و از لغو گريزان باشد و از بي خيال بودن فاصله بگيرد در غير اين صورت نرمي مار، نيش او را به همراه دارد و خنکي لذت، گرمي آتش را.

به طور طبيعي، آدم ها در مقابل اين تذکّرها و موانعِ شيطاني، دو دسته خواهند شد آن ها که با تذکّرها به ادامه راه خود ايمان مي آورند و بر اساس ايمان، اعمال جهت دار را انجام مي دهند، که خداوند از تقصيرات آن ها خواهد گذشت و براي آن ها اجر در راه بودن و به قرب حق رسيدن را در نظر خواهد گرفت.

در مقابل اين ها گروه دومي هست، که از راه چشم مي پوشد و به خسران تن مي دهد و سوختنِ نرفتن را مي چشد.

راستي! در نظام قانونمند هستي که راهي را براي آدمي قرار داده اند و ضيافتي براي او مهيّا نموده اند، تفاوت ندارد آن که در صراط قدم برمي دارد، با آن که به بي راهه و چپ و راست مي گرايد و دشمنانِ او اعمال زشتش را برايش زينت مي دهند و او هم باور کند که همين راه است! حقّا که هدايت و ضلالت دست او است، که اين گونه زمينه ها را فراهم مي کند و حجت ها را تمام مي نمايد، تا آدمي انتخاب کند آن هم آگاهانه و هوشيارانه، چنان انتخابي که از آن دفاع کند و با همه گمراهي، آن را توجيه نمايد و تزيين کند و نيکو بپندارد.

واي بر ما که از اين معجزه زنده، که اين چنين با فرياد، آيه ها را بر ما تلاوت مي کند و آفات و دشمن ها را مي شناساند تا در درياي غفران حق شناور شويم و به ما مي گويد: خوب شويد تا اجر بگيريد، چشم مي پوشيم و کافر مي شويم و خانه دشمن را محل امن خود مي پنداريم غافل از اين که در دست دشمن اسير، و در دام او مي سوزيم.

ببين چه رسول مهربان و رؤوفي، خود را با تمام وجود وقف ما مي کند و براي ما دل مي سوزاند، تا ما را بسازد وبا وجود اين که ما زشتي ها را انتخاب کرده ايم و در خانه دشمن منزل گرفته ايم و به خسران نشسته ايم، باز ما را رها نمي کند.

(وَاللهُ الَّذِي اَرْسَلَ الرِّياحَ...) [2] .

«وخدا همان کسي است که بادها را روانه مي کند...»

خداوند در عالم ملکوت، رسولاني به نام ملائکه دارد، و در طبيعت، رسولاني به نام رياح دارد. بادهاي نشأت گرفته از رحمت حق با وزيدن، زمين مرده را روح مي دهند و زنده مي کنند. يادآوري اين نعمت و ارتباط خاص باد و ابر و باران با احياي زمين مرده، معرفتي توحيدي را در انسان زنده مي کند. تنها خداوند است که چنين قدرتي دارد و او است که بر قدرت خويش قاهر است و مغلوب آن نمي گردد.

عده اي در محدوده اي خاص، ممکن است قدرت داشته باشند، ولي توان اداره چنين قدرتي را ندارند و سوار بر قدرت نيستند، بلکه اسير آن هستند. قدرت فريب شان مي دهد و عزيز نخواهند بود. عزّت و تسلط بر قدرت، خاص حق است و آدمي که به تسخير طبيعت رو آورده و قدرت مند شده، درياها و کرات را مسخّر کرده و اتم ها را شکافته است، وقتي مي تواند به اين قدرت جهت دهد که هماهنگ با نظام هستي و خالق آن شود واين ممکن نيست، مگر اين که به حق اعتراف نمايد و به قدرت او اقرار کند و اعمال و کردارش را جهت دار نمايد، در غير اين صورت نقشه ها و طرح هاي ناشي از قدرت ناهماهنگ، جز گرفتاري و ناامني، حاصلي به بار نخواهد داشت.

امروزه بشر براي اين که در چنگ قدرت خويش گرفتار نيايد، تصميم به نابودي سلاح هاي مخرّب گرفته است، که گاه قدرت تخريبي يکي از آن ها، ده برابر زمين را نابود خواهد کرد! اين نقشه ها با همه پيچيدگي و گستردگي، از آن رو که از جهتي برخوردار نبوده و هماهنگ نيست خريداري نخواهد داشت، و چيزي جز هلاکت طراحان صحنه را در پي ندارد.

(وَاللهُ خَلَقَکُمْ...) [3] .

بخش سوم سوره مروري بر کيفيت خلقت آدمي است. تأمّل در پيدايش انسان او را به ادامه راه خود فرامي خواند، و بر خالقيت حق ـ الله ـ گواهي مي دهد که چگونه او را جفت آفريد. اين، وحدت حق را گواهي مي دهد. بعد از خلقت، آگاه بودن خدا از انسان مطرح است و وجود کتابي که همه مراحل سير آدمي را دربردارد، آن گاه بر تفاوت انسان ها اشاره دارد که گروهي دستاوردي ندارند و گروه ديگري...

تذکر به تحول دو زمان شب و روز، و ماه و خورشيد و تسخير آن ها براي انسان، و زمان مند بودن آن ها، و تذکر اين نکته که الله و خالق و رازق و عليم و حکيم و قدير، کسي جز ربّ نيست. الله است که شما را مي پروراند و ديگران هرگز نمي توانند، مربي شما باشند زيرا کسي بايد مربي باشد، که بر استعدادها و امکانات انسان واقف بوده، هدف انسان را که براي آن خلق شده، بشناسد و او جز کسي که انسان را خلق کرده و به او رزق داده و همه زمين و آسمان ها را مسخر او کرده، نمي تواند باشد.

(يا اَيُّهاَ النّاسُ اَنْتُمُ الْفُقراءُ اِلَي اللّهِ...) [4] .

«اي مردم شما نيازمندان به سوي خداوند هستيد».

چند قسمتي از سوره که از آن سخن رفت، حمد خداوند و اثبات خالقيت و الوهيت او، از راه توجه به نعمت ها و چگونگي خلقت و تدبير و مرحله اي بودن اشيا بود.

در اين بخش خطابي ديگر به جميع توده ها به چشم مي خورد، تا افتقار ذاتي خود را دريابند و آن را با غناي ذاتي حق پيوند بزنند، و بر غناي حق متّکي باشند.

احساس نياز به خدا، به آدمي مي فهماند براي حيات و تداوم آن بايد بر غناي او تکيه کند، که او غني و بي نياز است. اگر خداوند اراده کند، انسان ها را از صحنه هستي مي زدايد و خلق جديدي ايجاد مي کند. از آن جا که انسان ها فقر ذاتي دارند و همه محتاجند، هيچ کس توانايي برداشتن بار ديگري را ندارد، و هيچ انساني ـ چه به طور فردي و چه به صورت جمعي ـ توان اداره امور ديگران و حلّ مشکلات و زدودن فقر آنان را ندارد. هرچند امروزه بشر ادعاي بي نيازي از خدا و استغناي از انبيا و رسولان الهي را دارد، ولي اين فقر را کسي احساس مي کند، که براي زندگي خود ادامه اي را باور دارد و خود را محدود به حيات دنيوي نمي داند.

او عوالم ديگري را احتمال مي دهد ودر اين راه دراز بابضاعت و توشه کمي که دارد، به حق و دستگيري او نياز پيدا مي کند. و آهش را بلند مي نمايد و مي گويد:

«آه من قلّة الزاد و بُعد الطريق» [5] .

«واي از کمي توشه و دوري راه»

ولي آن کس که جهان بيني اش تا نوک بيني اش است و

(وَلَمْ يُرِدْ اِلاَّ الْحَياةَ الدُّنْيا) [6] .

«جز زندگي محدود دنيوي چيز ديگري را نمي خواهد»

تنها به همين قانع است. او با کسي که عوالمي را فرا روي خود مي بيند، يکسان نخواهد بود و هم سو نخواهد شد، زيرا او رفتني، و اين ماندني است. او شدن است واين گنديدن، او نور است واين ظلمت، او حرارت است واين برودت، واو حيات است واين مرگ. [7] .

پس اين آدمي که خالقيّت و رازقيّت و الوهيت و ربّانيّت الله را شهادت داد، و با سير و تأمل در هستي و در خلقت خويش و انسجام جهان، به غيب و ادامه راه و وجود عوالم ديگر ايمان آورد، ناظر خواهد بود که خداوند در هر طبقه اي از مخلوقات خويش رسولاني دارد چه در عالم امر و ملکوت و چه در عالم طبيعت و جبروت.

وقتي او بر فقر ذاتي خويش به الله آگاه شد و به اين مرحله رسيد که از طريق غريزه و حس و تجربه و تعقل، نمي تواند پاسخ گوي نيازهاي خود باشد، خود را نيازمند رسول مي بيند و به وحي رو مي آورد، تا از ظلمت برهد. در اين صورت، رسول براي او منذر مي باشد، و او را به يادآوري نعمت ها و آشنايي با فقر خود و آگاهي از تمامي راه و دوري از آفات و موانع و دشمن، وامي دارد و سايه رحمت را بر او مي افکند، و او را به پايان راه خود واقف مي کند.

اين سنّت در حيات انسان ها و همه امت ها جاري است. خداوند با توجه به اين نياز، آدمي را در هر مرحله به خود واننهاده، براي او نذير و بشير را به عنوان رسول و حجّت فرستاده است

(إِنّا اَرْسَلْناکَ بِالْحَقِّ بَشِيراً وَنَذيِراً وَاِنْ مِنْ اُمَّة إلاّ خَلا فِيها نَذِيرٌ) [8] .

«ما تو را به حقّ، بشارتگر وهشدار دهنده گسيل داشتيم، وهيچ امّتي نبوده مگر اين که در آن هشدار دهنده اي گذشته است»

هيچ امتي از انذار دهنده و حجّت خالي نخواهد بود. اگر «خلأ» را از «خلأ»يي که حرف آخر آن همزه است، اخذ کنيم، به اين معنا است که هيچ امتي نخواهد بود مگر اين که انذار دهنده اي در آن ثابت باشد. همراه هر امتي، استمرار نذيري را شاهد هستيم و آخرين امت ـ امت آخر الزمان ـ از اين سنت الهي استثنا نشده است، زيرا رسولي همراه با حق و با دو مؤلفه نذير و بشير بودن ارسال شده است هرچند که انسان ها همچون ساير ملل در مقابل دعوت او دو دسته شدند مدبرين به حق، که او را تکذيب کردند، و به اخذ عزيز ـ عذاب شديد ـ گرفتار آمدند و مقبلين به حق، که پذيراي دعوت حق شدند و براي بي نهايت، بار و توشه خود را بستند و تا نور رهسپار شدند.

(اَلَمْ تَرَ أَنَّ اللهَ اَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً...) [9] .

«آيا نديده اي که خدا از آسمان، آبي فرود آورد»

جلوه ديگر حق اين است که خداوند از همين آب، چگونه ميوه هاي مختلف با رنگ هاي متفاوت به وجود مي آورد، با اين که همه با يک آب، آبياري شده اند. در ميان کوه ها راه هايي ورگه هايي با رنگ هاي سفيد و قرمز و سياه پر رنگ، آفريده است. در ميان انسان ها و ساير جانداران اين تفاوت رنگ ها و اين اختلاف چهره ها مشهود است، و تأملي را طالب است، تا با نظاره اين جلوه هاي جمال طبيعت، انسان به خالقيت و ربوبيت و جمال حق آگاه شود و در برابر او به خشيت و تواضع برسد.

خداوند با اتمام رسالت و انقطاع وحي، امت را رها نکرده و به آن ها علمايي را ارزاني داشته که در برابر حق، تسليم و خائف اند و کتاب او را، هم خود تلاوت مي کنند و بر تلاوت آن استمرار دارند و هم بر کساني که به خويش آگاه شده اند و ادامه حيات خود را باور دارند، آن را تلاوت مي کنند. آنان نماز را، با تمام حدودش، بپا مي دارند و از آن رو که نماز، عمود دين است، با بپا داشتن آن، دين رسول را بپا مي دارند و آن را احيا مي کنند، که اقامه نماز با قيام به نماز وخواندن آن، تفاوت دارد و مراد از اين عالمان، در درجه اول، ائمه (عليهم السلام) هستند، که خود فرمودند: «نحن العلماء» عالم ربّاني و واقعي، تنها ما هستيم و شيعيان مامتعلم و طالب علم مي باشند.

اين کتابي که با خود حکم، حکمت و حکومت دارد و نوري است که راه را مي نماياند، حافظ مي خواهد و همراه مي طلبد، تا خاموش نگردد و وارونه نشود و تنها در جهت هدفِ خود، به کار رود.

(ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا...) [10] .

«سپس اين کتاب را به آن بندگان خود که [آنان را]برگزيده بوديم، به ميراث داديم».

تا رسول (صلي الله عليه وآله وسلم) هست، خود حافظ و مفسّر آن است، ولي با رفتن رسول (صلي الله عليه وآله وسلم) وارث او کيست، تا بر امتش شاهد و راهنما باشد وکتاب را حافظ و پاسدار؟ از اين رو است که خداوند، هرچند رسول را آخرين پيامبر قرار داد، ولي امت را از حجّت محروم نکرد و کتاب را به کساني که آن ها را برگزيد داد. آن ها از صاف ترين و خالص ترين افراد، پس از رسول و از شجره نبوت بودند، و خدا اين ثمرات را از آن درخت چيد و برگزيد.

به گواه همه منابع تاريخي رسول (صلي الله عليه وآله وسلم) مکرر اعلام کرد:

«انّي تارک فيکم الثّقلين کتاب الله و عترتي اهل بيتي أنّهما لن يفترقا حتي يردا عليّ الحوض ما ان تمسکتم بهما لن تضلّوا ابدا» [11] .

«من در ميان شما دو چيز نفيس مي گذارم، يکي کتاب خدا وديگري عترتم که خاندان من هستند واين دو از هم جدا نمي شوند تا در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند وتا زماني که به اين دو چنگ زنيد، گمراه نمي شويد.»

اين حديث متواتر، بر پيوستگي حجت هاي الهي در کنار خاتميت رسول (صلي الله عليه وآله وسلم) تا پايان تاريخ گواهي مي دهد و اين سنتي تغيير ناپذير است. ما جانشينان کساني هستيم که در مقابل دعوت حق دو گروه شدند مؤمن و کافر. اين سير را در مدتي بايد بپيماييم تا رحمت خداوند بر ما ببارد و غم و حزن از ما برهد و بر حوض کوثر، نزد رسول وارد شويم.

بارالها! تو بر ما حجّت را تمام کردي و ما را از امت رسولت قرار دادي بر ما ببخش، تا قدرشناس باشيم و به حبّ دنيا روي نياوريم و دشمن محمد و آل محمد (عليهم السلام) نگرديم.

خدايا! ما را اهل تلاوت قرآن بگردان، تا مشمول شِکوِه رسول نشويم که فرمود:

(... يا رَبِّ اِنَّ قَومِي اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً) [12] .

«پروردگارا به راستي قوم من اين قرآن را در شکل مهجورش برگزيده اند».