«منجي يا موعود آخرالزّمان»، در جهان بيني و معادشناسيِ زرتشتي، جايگاهي ارجمند دارد. او را «سوشيانت» يا «سَئوشيَنْتَ» [1] نام کرده اند. اين واژه، اسم فاعل مضارع از ريشه ي «su» و «sav»، به معني «سود» بوده، [2] که به «آن کسي که سود خواهد رساند» و نيز «رهاننده» ترجمه شده است. [3] .

در متون دينيِ زرتشتي، هنگامي که از اوستا تا کتبِ متأخّر، به پيش برويم، متوجّه مي شويم که مفهومِ «سوشيانت» يا همان منجي، از لحاظ کمّي و کيفي، بسطِ رو به تزايدي پيدا کرده است. نظر به اهميّت موضوع، جايگاه و تعريف «سوشيانت» را در اوستا و نيز ساير منابع زرتشتي وارسي مي کنيم تا به اين وسيله کشف صحّت نظريّات پيشين ممکن گردد.

1 ـ 1 ـ «سوشيانت» درگاثاها [4] .

درگاثاها ـ که آن ها را سروده هاي خود زرتشت مي شمارند ـ واژه ي «سوشيانت» چند باري در شکلِ «مفرد» استعمال شده و به عقيده ي غالبِ پژوهندگان، مراد از آن، خودِ زرتشت بوده است: [5] .

، اي مزدا!

چگونه دريابيم که تو در پرتوِ «اَشَهْ» [6] .

فرمان مي راني؟

مرا به درستي از هنجارِ «مَنِشِ نيک» [7] وي چه سان خواهد بود. (يسناي 48، بند9)

،...«کي گشتاسپ» [8] [9] [10] راهِ راستِ ديني را برگزيده اند که «اهوره» به «سوشيانت» فرو فرستاد».

(يسناي 53، بند2)

علاوه بر اين ها، درگاثاها، سوشيانت در شکل «جمع»، به آيندگاني اشاره دارد که با بهره مندي از «منِش نيک»، راهِ زرتشت را پي خواهند گرفت: [11] .

، اي مزدا!

چنين خواهد بود «رهانندگان سرزمين ها» (= سوشيانت ها)، که با «منش نيک» خويشکاري ميورزند و کردارشان بر پايه ي «اَشَهْ» و آموزش هاي تُست. براستي آنان به درهم شکستنِ خشم [12] (يسنه هاي 48، بند12)

به اين ترتيب، در گاثاها هنوز سوشيانت چهره اي مرتبط با پايان گيتي، «فْرَشْگِرْد» [13] و داوريِ انجامين نيست، بلکه چون اصطلاحي عامّ و آشنا، براي آن نيک نفسانِ منتظَري به کار رفته است که زرتشت، خود را در شمار آنان معرفي کرده است. [14] .

کاربردِ مفهوم سوشيانت در گاثاها، کاملاً با آن چه بعدها و در متون دينيِ زرتشتي شاهد آن خواهيم بود، متفاوت است زيرا در اين سرودها به هيچوجه از نقش آفرينيِ او در فرجام جهان ياد نشده است و حتّي مي توان گفت که در گاثاها، سوشيانت بيشتر نمودي اين دنيايي و خاکي دارد. براي مقايسه به اين سرودهاي زرتشت، راجع به آخر گيتي نگاه کنيد که در آن ها هيچ اشاره اي به سوشيانت نشده است:

، اي هوشمندان!

بشنويد با گوش ها [ي خويش] بهترين [سخنان] را و ببينيد با منشِ روشن و هر يک از شما ـ چه مرد و چه زن ـ پيش از آن که روي دادِ بزرگ به کام ما پايان گيرد، از ميان دو راه، [يکي را] براي خويش برگزينيد و اين [پيام] را [به ديگران] بياموزيد. (يسنه هات30،بند2)

، آن گاه شکست و تباهي بر «دُروج» [15] شناخته شده اند،به آرزوهاي خويش خواهند رسيد و به سرايِ خوشِ «منش نيک» و «مَزْدا» [16] (يسنه هات 30، بند 10)

، اي اهوره!

اين [همه] را از تو مي پرسم: بدرستي [بازگوي] که چگونه گذشته است و چگونه خواهد گذشت؟ اَشَوَنان و پيروانِ «دُروج» را چه پاداش و پادافره اي در دفترِ زندگاني نوشته خواهد شد؟

اي مزدا!

اين [همه] در شمار پسين چگونه خواهد بود؟ (يسنه هات 31، بند14)

،... من چنين کساني را به نيايش تو رهنمون خواهم شد و همه ي آنان را از «گذرگاهِ داوري» [17] (يسنه هات 46،10)

، اي مزدا اهوره!

اينک ترا و «اشه» و «بهترين منش» و «شهرياري مينُوي» را مي ستايم و نيايش مي گزارم.

من خواهانم که رهروِ راه [راست] باشم [و] در «گَرْزْمان» [18] .

رادمردان [تو] گوش فرا دهم. (يسنه هات 50، بند4)

، مزدي که «زرتشت» به «مَگَوَنانْ» [19] که از آغاز سراي «مزدااهوره» بوده است. (يسنه هات 51،بند 15)

سرودهاي فوق، به وضوح نشان از بشارت آمدنِ روز قيامت و غلبه ي نيکي بر بدي، پُل داوري (= پل چينوت يا صراط) و بهشتِ برين دارد امّا در هيچ کدام از اين سروده هاي مربوط به آخرت، کارکردي براي سوشيانت پيش بيني نشده است.

براين اساس مي توان نتيجه گرفت که کاربردِ سوشيانت در گاثاها به گونه اي کاملاً مشهود، عامّ و غيرمبتکرانه بوده و چنان مي نمايد که زرتشت در اين سروده ها، از واژه ي مذکور به مثابه ي مفهومي آشنا يا قابل درک براي مردمانش بهره جسته است. اين نکته را با مروري برگاثاها، بي دشواري مي توان دريافت. زيرا جنبه هاي انقلابيِ آموزه هاي زرتشت ـ چون طردِ همه جانبه ي دَئْوِه ها (= ديوان) و نفيِ شراب خواري، ممنوع کردنِ قرباني هاي خونين و ارادتِ يکپارچه ي او به اهوره مزدا ـ همواره تمايزي قابل شناخت داشته اند. در گاثاها، نه فقط مفهوم «منجي» در مقايسه با آن چه گذشت، دقيقاً تبيين نشده، بلکه زرتشت با سوشيانت ناميدنِ خود ـ و آنان که خواهند آمد ـ از اين واژه به شکلي غيراختصاصي بهره گرفته است. به عبارت ديگر، با توجّه به شيوه و کاربرد واژه ي سوشيانت در گاثاها، مي توان گفت که مفهوم موعود، دستاورد ابتکار يا رسالت زرتشت نبوده است.

2 ـ 1 ـ «سوشيانت» در «يشت ها» [20] .

برخلاف گاثاها، سوشيانت در يشت ها تعريفي کاملاً اختصاصي دارد که شناخت موجزي از او به دست مي دهد:

1 ـ در فروردين يشت (بند 128)، فْرَوَشيِ [21] سه تن که براساس متون متأخّر زرتشتي، سوشيانت دانسته شده اند، به نيکي ستوده شده اند:

، فروشي پاکدين «اوخشيَت اِرِتَ» [22] .

فروشي پاکدين «اوخشيَت نِمَ» [23] .

فروشي پاکدين «اَسْتَوَتْ اِرِتَ» [24] .

درباره ي زمان و ترتيب ظهور اين موعودها، درين يشت و ساير قسمت هاي اوستا، هيچ گونه اشاره اي وجود ندارد. ليکن خواهيم ديد که اين موضوع، در کانون ادبيات رمزي و پيش گويانه ي زرتشتي گري متأخّر قرار دارد.

2 ـ در زامياديشت (بند 92)، سخن از ظهور سوشيانت از درياچه اي به نام «کيانسيه» [25] رفته است:

، بدان هنگام که «اَسْتَوَتْ اِرِتَ»، پيکِ مزدااهوره ـ پسرِويسْپَ تئورويري [26] آب درياچه کيانسيه برآيد...

3 ـ سوشيانت داراي فِرّکياني [27] ، و لذا شايسته ي فرمان روايي است:

، بدان هنگام که «اَسْتَوَتْ اِرِتَ»، پيکِ مزدااهوره... برآيد، گرزي پيروزي بخش برآورد، [همان گرزي] که فريدونِ دلير [28] [29] داشت.

[همان گرزي] که افراسياب توراني [30] [31] که کِيْ خسرو [32] سپاهش داشت.

او بدين [گرز]، دروج را ازين جا ـ از جهان اَشَهْ ـ بيرون خواهد راند. (زامياديشت، بندهاي 92 و 93)

4 ـ سوشيانت و يارانش، نيک نفساني هستند که سعادت مادّي و معنوي را براي جهانيان به ارمغان خواهند آورد:

، ياران «اَسْتَوَتْ اِرِتَ» پيروزمند بدرآيند: آنان نيک انديش، نيک گفتار، نيک کردار و نيک دين اند و هرگز سخن دروغ بر زبان نياورند. (زامياديشت، بند 95)

، منش بد شکست يابد و منش نيک برآن چيره شود.

[سخن] دروغ گفته، شکست بايد در سخن راست گفته، برآن چيره شود.

خرداد و اَمرداد [33] .

اَهريمنِ ناتوانِ بَدْکُنِش، رو در گريز نهد. (زامياديشت، بند 96)

به اين ترتيب و مجموعاً، در «يشت ها» مفهومِ سوشيانت با فرجام محتوي گيتي ـ و هنگام غلبه ي نهايي نيکي بر بدي ـ پيوندي آشکار يافته است هر چند که هنوز از هنگام ظهور او و چگونگي کنش هايش، صحبتي در کار نيست.

در زامياديشت، سخن از سه موعود رفته است. درين يشت، نکاتي وجود دارد که نشان مي دهد، مباحث مربوط به سوشيانت به راستي قدمتي وراي انتظار دارند. از جمله بايد به توصيفي که از «افراسياب» در آن ـ و در کنار سوشيانت ـ شده است، توجّه کرد زيرا در يشتِ مذکور اين دشمن مشهور توراني، چندان بَدْسِگال و اهريمني، تصوير نشده، بلکه حتّي او با کشتنِ «زِين گاوِدُرْوَنْد»، هم چون ديگر فرّه مندان ذکر شده، بواقع ناجي ايران زمين گشته است. اين امر مي رساند که ترسيم چهره اي مخوف از افراسياب، تحوّلي است که بايستي حداکثر در آغاز زرتشتي گري انجام شده باشد [34] و درست به همين خاطر است که جنگ افزار پيروزي بخشي را که سوشيانت با آن دروغ را سرکوب مي کند، در کف او هم مي بينيم. هم چنين بايد از سرنوشتِ «اَژْي دَهاکَ» در زامياديشت ياد شود که برخلاف آن چه بعدها رايج شد، اين جا توسط فريدون کشته شده است [35] (مي دانيم در اساطير ايراني سخن از به زنجير کشيده شدن او در البرزکوه و سپس خروجش در پايان دنيا، رفته است). بنابراين، مي توان باور داشت که اين بند از زامياديشت، از لحاظ مضمون بسيار قديمي است [36] و لاجرم باور به سوشيانت در آن، نشان از جهان شناختِ آرياييان اوّليه اي دارد که باري، منتظر ظهور قهرماني از نسل پهلوانان اساطيري شان مي بوده اند تا بدي ها را از ميان بردارد.

موضوع قابل ذکر ديگر، اشاره ي اين يشت به از ميان رفتن گرسنگي و تشنگي، خود حکايت از دغدغه هاي مردمان اوّليه اي دارد که با پديده ي کشاورزي و آبياري ناآشنا بوده و شايد به اندازه ي بدي هاي اخلاقي، از غلبه ي آن ها نگراني داشته اند... و نکته ي آخر اين که در اوستا اشارات فراواني مبني بر ظهور سوشيانت از آب کيانسيه، وجود دارد [37] ليکن بايد دانست که در هيچ جاي اوستا، اشاره اي براين که سوشيانت از تخمه ي «زرتشت» است، يافت نمي شود هم چنان که در بند 128 فروردين يشت، تصريح نشده که اوخشيت ارت و اوخشيت نم و استوت ارت، همان سوشيانت هاي موعود هستند. در واقع، با تطبيق دادن مطالب متون متأخّر زرتشتي با اين بخش هاي اوستاست که معلوم مي شود از تخمه ي زرتشت که در آب کيانسيه نگهداري مي شود، سه سوشيانت از پي هم برخواهند خاست. بنابراين مي توان پرسيد که چرا سرايندگان يشت ها، از تصريح دقيق و کامل بر اين که سوشيانت از نسل زرتشت است، طفره رفته اند؟ آيا باور به برخاستن «رهاننده ها» از درياچه ي کيانسيه، مقدّم بر زرتشتي گري است؟ و چرا اين سوشيانت ها به نام مادرانشان ناميده مي شدند، نه پدر نام آورشان زرتشت پيامبر؟

در يشت ها سوشيانت را در امتداد سلسله ي قهرمانان اساطيري و حتي بقية السيف آنان مي بينيم. او در عين آن که آرمان هاي زرتشتي ـ چون غلبه بر منش بد و اهريمن ـ را به انجام مي رساند، نقطه ي اوج پهلوانان و حماسه آفرينان هم هست. اين همه با روح کلّي يشت ها هماهنگي کاملي دارد زيرا درين سروده ها، همواره کوشش قابل تشخيصي براي آشتي دادن باورهاي کهن و آموزه هاي زرتشت، ديده مي شود. [38] بندهاي ذکر شده از زامياديشت، تلاقي باورهاي کهن آريايي راجع به سوشيانتِ پهلوان، با دين مداري پس از زرتشت را نشان مي دهد.

3 ـ 1 ـ سوشيانت در متون زرتشتي پس از اوستا

برخلاف اوستا،انديشه ي سه موعوديکه از پيهم خواهند آمد، در متون ديني زرتشتي چون:«بُندَهِشْن» [39] ، «دينکِرْت» [40] ، «زَنْدِوُهومَن يَسْنْ» [41] و«جاماسب نامه» [42] و غيره... با گسترش فوق العاده اي مطرح شده و شاخ و برگ فراواني يافته است. [43] براي آگاهي از روايت هاي اين منابع و بطور بسيار خلاصه مواردي ذکر مي شود: [44] .

در جهان بيني زرتشتي، عمر جهان دوازده هزار سال يا چهار دوره ي سه ساله دانسته شده است. سه هزاره ي نخست گيتي روحاني و مينوي بود و اهريمن در ژرفاي تاريک خود از آفرينش نيکي ها خبري نداشت. در سه هزاره ي دوّم، اهريمن بر جهان يورش آورد و همه جا را به ويراني کشيد. در پايان اين سه هزاره، غلبه با اهوره مزدا شد و اهريمن و ديوان به دوزخ خود انداخته شدند، ليکن اينان پيش تر گيتي را آلوده کرده بودند و از اين رو سه هزاره ي سوم و چهارم به حالت «آميخته» بود، آميختگي ميان نيکي ها و بدي ها. سراسر سه هزاره ي سوّم به خيزش شاهان پيشدادي، سلطه ي هزار ساله ي اژي دهاک و شهرياري کيانيان گذشت تا عاقبت در ابتداي آخرين سه هزاره (: چهارم)، زرتشت پا به عرصه ي وجود نهاد. باور زرتشتي چنان است که در اين دوره، عاقبت بدي ها شکست قطعي مي خورند و گيتي از ريم آن ها پالوده مي شود. در پايان هر هزاره از اين دوره، سوشيانتي از تخمه ي زرتشت، براي ياري دين بِهي [45] و مسلّم گردانيدن شکست دشمنان، ظهور مي کند.

در پايان هزاره ي دهمِ خلقت (= اولين هزاره از سه هزاره ي چهارم)، «پَشوتَنْ»، [46] پسر شاه گشتاسپ کياني ظهور مي کند و رهبري مؤمنان را به دست مي گيرد. وي با ياري 150 مرد پرهيزگار و شماري ايزد، نيروهاي اهريمن را خواهد شکست و جهان را از آلودگي پاک خواهد کرد. به اين ترتيب، راه براي زاده شدن «اوخشيَت اِرِتَ» (= اوشيدَر يا هوشيدَر)، نخستين تن از سه پسر رهايي بخش زرتشت هموار مي شود. [47] هوشيدر سپاهي نيرومند بر گرد خود فراز مي آورد و در نبردي سهمگين تبهکاران را درهم مي شکند و دين زرتشت را دوباره زنده مي کند. هزاره ي يازدهم، دوره ي «اوخشيَت نِمَهْ) دوّمين رهايي بخش است. در اين هزاره، ديو مَلْکوش در اوستا: مَهْرکوسَ [48] ظاهر مي شود و طوفان سهمگيني از تگرگ و برف پديد مي آورد که همه ي آفريدگان را نابود مي سازد. مردم و جانوراني که به دژ (=وَر) جمشيد [49] پناه جسته بودند از گزندِ ملکوش در امان مي مانند و بار ديگر جهان را از آدمي و جانور پُر مي سازند. امّا به واسطه ي گسترش تبهکاري و کژآييني ها، باز اهريمن نيرو مي گيرد و اژي دهاک را که فريدون در کوه دماوند در بندش کرده بود، برمي انگيزد تا از جهانيان کين خواهي کند. اهوره مزدا نيز به ياري ايزدان، گرشاسپِ دلاور [50] ـ و شماري از پهلوانان از جمله کيخسرو وتوس و گيو ـ را از خواب و بي خودي بيدار مي کند. در نبردي که اين چنين در مي گيرد، گرشاسپ با گرز معروفش، اژي دهاک را به قتل مي آورد... اکنون زمان ظهور آخرين و بزرگ ترين سوشيانت فرارسيده که آخرين نبرد را رهبري کند. او «اَسْتَوَت اِرِتْ در» نام دارد و طي 57 سال مردگان را از کيومرث تا آخرين انسان از گور بر مي انگيزاند. همه ي انسان ها در يک جا بر هم فراز مي آيند و هر کسي به چشم خويش کرده هاي نيک و بدش را به چشم مي بيند. «اَسْتَوَتْ اِرِتَ»، راست کاران را به بهشت برين باز مي فرستد و بدکاران را به دوزخ فرو مي افکند. پس از سه روز، رودي از فلز گداخته مهيّا مي شود که همه ي روآن ها از آن عبور مي کنند. با اين آزمون، گناهان دوزخيان خواهد سوخت و تبه کاران ـ هم چون پاکان ـ از آلودگي هر گناهي پاک خواهند شد. [51] آن گاه سوشيانت در نقش يک مُوبَدْ، [52] گاوي را قرباني مي کند و از پيه آن شربت جاودانگي را آماده مي کند.

هر يک از مردمان با نوشيدن آن، جاودانه مي شوند. [53] سپس سوشيانت هرکسي را به مقتضاي اعمالش، پاداش نيک خواهد داد... اهريمن و ديوان شکسته خواهند شد و به ژرفاي تاريکي خود باز خواهند گشت. [54] اين گونه، زندگي سراسر خوشي آغاز مي شود و اهورامزدا رستاخيز جهان را با بازآفريني زرتشت و ساير نيکان به پايان مي برد.

به اين ترتيب و براساس آن چه گذشت، مي توان انديشيد که پيش از رسالت زرتشت، مردم هندو ايراني، چشم به راه سوشيانت هايي (در معناي سودرسان و رهاننده) مي بوده اند تا هر از گاهي ظهور کنند و زندگي را سامان بخشند يا بدي ها را ريشه کن کنند. [55] اين «موعودهاي اوّليه»، به مقتضاي نحوه ي زندگي قبيله اي آن دوران، لابد سيمايي پهلواني و اسطوره اي داشته اند. شايد زرتشت با سوشيانت خواندن خود، مخاطره اي عظيم را به جان خريده باشد، زيرا بنا به سنّت او يک «زوئتر» [56] يا روحاني بود و نه حتّي لااقل يک «نر Nar» وشايد [57] بخشي از مخالفت هايي که او را ـ درگاثاها ـ به گلايه واداشته، ناشي از همين نکته بوده که توده ي مردم توقّع ظهور يک پهلوان در مقام سوشيانت را داشتند و نه يک زوئتر... [58] .

بهرحال، چنان معلوم است که پيروان زرتشت، بعدها در تلاش براي آشتي دادن مباني کيش جديد با آيين کهن، به آن سوشيانتِ منتظَر، سيمايي ديني هم بخشيدند. اين گونه در زامياديشت، «سوشيانت» علاوه بر بهره مندي از فرّکياني و نقطه ي اوج قهرمانان اسطوره اي بودن سيمايي کاملاً ديني و روحاني هم دارد.

امّا جاي گرفتن مفهوم موعود در طرح کيهاني هزاره ها و رواج ادبيات رمزي و پيش گويانه راجع به زمان و علايم ظهور سوشيانت، احتمالاً دستاورد دوران محنت بارِ سلوکيان (= جانشينان اسکندر مقدوني) است [59] دوراني که مؤمنان زرتشتي ناراضي از سلطه ي کافران يوناني ـ و فرهنگ يوناني مآبي ـ به خود دل داري مي دادند که دوام بدي ها فقط تا پايان هزاره ي زرتشت خواهد بود و بزودي پهلوانان اسطوره اي کهن ـ در هيأت ياوران سوشيانت ـ رهايي را به ارمغان خواهند آورد.

کار که بر «ساسانيان» مسلّم شد، انديشه ي موعود، در چارچوب آرمان هاي ملّي (= ايرانشهر) و مذهبي (= زرتشتي گري ثنوي) آنان، تجلّي تازه اي يافت: اينان، در بازبيني مفهوم سوشيانت، برخلاف آن چه در يشت ها ديديم، کارکردهاي پهلواني و ديني او را تا حدّي از هم گسستند ديگر سوشيانت قهرماني از سُلاله ي يَلان اساطيري نبود، بلکه «موبدي» ـ از تخمه ي زرتشت پيامبر ـ وانمود مي شد که دست در کار امور رستاخيز دارد. او مردگان را برمي انگيخت آخرين قرباني گاو را پيش کش اهوره مزدا مي کرد و از پيه آن شربت جاودانگي فراهم مي ساخت و نيکان را پاداش مي داد... از آن سو پهلوانان اسطوره اي از خواب و بي خودي برمي خاستند و اهريمنان را نابود مي کردند تا زمينه براي ظهور سوشيانت نهايي مهيا شود. به اين ترتيب، مي توان ديد که انديشه هاي نوآورانه ي زرتشت راجع به معاد و رستاخيز، در فرآيندي طولاني، بر پيکره ي موعود(هاي) اسطوره اي هندوايراني تنيده شده و در داد و ستدي شگرف با آن، تکامل يافته است.

مفهوم سوشيانت هم چنان که از گاثاها آشکار است، ريشه در باورهاي بسيار کهن ايرانيان باستاني داشته است و بهره گيري زرتشت ازين مفهوم نيز در همان چارچوب کهن بود، ليکن با آموزه هاي اصيل زرتشت راجع به معاد و در هم ترازي با اعتقاد به سال کيهاني بزرگ و فرجام جهان، آخرين سوشيانت اسطوره اي، ديگر نمي توانست فارغ از رخ دادهاي معادِ زرتشتي قلمداد شود و به نظر نگارنده هرچند باور به سوشيانتِ آخرين قدمتي فراتر از زرتشت دارد، ليکن تجسّم کارکردهاي ديني براي او، محصول دوران پس از زرتشت است. [60] .