«نفس لوّامه» عبارت است از نفسي که صاحب خود را بر گناهي که از او صادر شده و بر آنچه از منافع حقيقي و کمالات انساني و درجات اخروي از او فوت مي شود ملامت مي نمايد.

و اين از علائم ايمان است که اگر از شخص گناهي صادر شود و پشيمان نگردد، به حکم «من لم يندم علي ذنب ارتکبه فليس بمؤمن [1] کسي که پشيمان نشود از گناهي که مرتکب شده مؤمن نيست». و اگر پشيمان شود لازم آن، ملامت و سرزنش نفس است بر گناهي که از او صادر شده است.

و نيز در روايت است که مؤمن گناه خود را مانند صخره و سنگ بزرگي مي بيند که مي ترسد بر او فرود آيد، و منافق گناه را مثل مگسي مي بيند که بر بيني او نشسته باشد.

«انّ المؤمن يري ذنبه کأنما صخرة يخاف أن تقع عليه، وانّ الکافر ليري ذنبه کأنه کذباب مرّ علي أنفه». [2] .

و اين نفس لوّامه همان نفسي است که در قرآن مجيد مي فرمايد: (لا اُقسم بالنفس اللوّامة): «نه سوگند به نفسي که بسيار ملامت کننده است».

به هر حال از روايات و آيات، مدح نفس لوامه استفاده مي شود و صاحب چنين نفسي بايد آن را که علامت بيداري وجدان و آگاهي باطن و ضمير است، غنيمت بداند و در نيل به مراتب بالاتر تلاش کند.