توجيه تکامل تاريخ با دو شيوه مختلف صورت مي گيرد. ما يکي از اين دو شيوه را ابزاري و از نظري ديالکتيکي مي ناميم. و شيوه ديگر را انساني يا فطري مي خوانيم

به عبارت ديگر درباره تکامل تاريخ دو گونه بينش و دو گونه طرز تفکر وجود دارد و بر حسب هر يک از اين دو طرز تفکر انتظار بزرگ شکل و صورت و بلکه ماهيت خاص پيدا مي کند



[ صفحه 14]



اکنون به توضيح اين دو طرز تفکر مي پردازيم و البته آن اندازه به توضيح اين دو طرز تفکر مي پردازيم که مسأله با انتظار و اميد به آينده و نوع راهگشائي به سوي آينده مربوط است و نه بيشتر.