و - هر چند در مجموع، حرکت تاريخ، تکاملي است ولي - بر خلاف نظريه ابزاري - سير تکاملي تاريخ جبري و لايتخلف نيست، يعني چنين نيست که هر جامعه در هر مرحله تاريخي لزوما نسبت به مرحله قبل از خود کاملتر بوده باشد.



[ صفحه 47]



نظر به اين که عامل اصلي اين حرکت انسان است و انسان موجودي مختار و آزاد و انتخابگر است تاريخ در حرکت خود نوسانات دارد، گاهي جلو مي رود، و گاهي به عقب بر مي گردد، گاه به راست منحرف مي شود و گاه به چپ، گاهي تند مي رود و گاهي کند و احيانا براي مدتي ساکن و راکد و بي حرکت مي ماند، يک جامعه همچنانکه تعالي مي يابد انحطاط پيدا مي کند، تاريخ تمدنهاي بشري جز يک سلسله تعاليها و سپس انحطاطها و انقراضها نيست، در عين حال همچنانکه توين بي مورخ و دانشمند شهير معاصر گفته است: انحطاط تمدنها امري اجتناب ناپذير است، ولي تاريخ بشريت در مجموع خود يک خط سير تکاملي را طي کرده است