ب - تسلسل منطقي حلقات تاريخ آن چنانکه ابزار گرايان ابراز داشته اند بي اساس است. واقعيات تاريخي به ويژه آنچه در طول يک قرن گذشته رخ داد پوچي اين نظريه را روشن کرد



[ صفحه 44]



در يک قرن گذشته کشورهايي به سوسياليسم گرويدند که مرحله کاپيتاليسم را طي نکرده بودند. شوروي و چين و کشورهاي اروپاي شرقي همه از اين دستند، و بر عکس کشورهائي که کاپيتاليسم را به اوج خود رسانده اند از قبيل امريکا و انگلستان در همان مرحله باقي مانده اند، پيش بينيهاي پيشوايان ابزار گرائي يک قرن پيش در مورد انقلاب کارگري در کشورهاي صنعتي از قبيل انگلستان و فرانسه خطا از آب در آمد

معلوم شد هيچگونه جبري در کار نيست و ممکن است در جامعه هاي سرمايه داري طبقه به اصطلاح پرولتاريا به رفاهي برسد که هرگونه انديشه انقلابي را از مغزش خارج سازد. همچنانکه ممکن است در پي عرضه شدن يک ايدئولوژي و يک ايمان روشن و بالا رفتن سطح شعور مذهبي و اجتماعي جامعه اي با يک جهش از بدويت به عاليترين مرحله تمدن انساني گام بردارد. نهضت صدر اسلام بهترين گواه اين مدعا است