زيارت عاشورا به صورت مفصّل و مختصر بر چند وجه است، که همه آنها به خصوصه در اخبار منصوص است.

وجه اوّل: آنچه در روايت صفوان از حضرت صادق صلوات الله عليه نقل شده که آن از همه اقسام ديگر ابسط و اجمع در آداب؛ و اکمل و افضل در اجر و ثواب مي باشد، آن را به وجهي که رعايت احتياط هم در آن شده باشد بيان مي کنيم:

در حال شروع اوّل به هر لفظ و بياني که بخواهد و بر زبانش جاري گردد با زيارت و سلام به جانب حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) توجّه نمايد و اگر زيارت شريفه امين الله يا زيارت ششم را اختيار نمايد فضل ثواب آن چندين برابر خواهد بود، و بعد از آن دو رکعت نماز زيارت ايشان را بخواند، سپس به جانب کربلا توجّه نمايد و زيارت و سلامي ـ ولو مختصر ـ که مشتمل بر مبالغه در لعن بر دشمنان حضرت ابي عبدالله (عليه السلام) باشد؛ بنمايد، پس از آن دو رکعت نماز زيارت ايشان را بجا آورد، و بعد از آن صد مرتبه تکبير بگويد، بعد شروع به خواندن زيارت عاشورا تا آخر آن با صد مرتبه لعن و صد مرتبه سلام بنمايد تا منتهي شود به دعاء سجده، بعد از آن دو رکعت ديگر نماز زيارت بخواند، سپس دعائي که معروف به «دعاء علقمه» است؛ بخواند.

امّا جهت اينکه اوّل زيارت حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) و زيارت مختصره حضرت ابي عبدالله و صد مرتبه تکبير را قبل از زيارت عاشورا بجاي آورد چنين بيان مي کنيم که:

خواندن زيارت اميرالمؤمنين (عليه السلام)؛ به جهت آن است که ــ بر حسب روايت صفوان ــ حضرت صادق (عليه السلام) نزد حرم محترم آنحضرت ابتداء به زيارت ايشان نمودند، و بعد از آن رخصت خواندن متن عاشورا با آن دعاء مفصلِ بعد از آن را؛ در هرجائي که باشي ذکر فرمودند، و آن دعا مشتمل بر وداع حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) است، چنانچه مشتمل بر وداع حضرت ابي عبدالله(عليه السلام) نيز هست.

پس از اين امر استفاده مي شود که اين دعا و وداع چنانچه مسبوق است به زيارت حضرت ابي عبدالله (عليه السلام) نيز مسبوق به زيارت حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) مي باشد، بر همان وجهي که حضرت صادق (عليه السلام) عمل بر آن فرمودند، و زيارت اميرالمؤمنين (عليه السلام) قبل از زيارت عاشورا مخصوص کسيکه نزد حرم محترم ايشان حاضر باشد نيست، بلکه در هر مقامي زيارت آنحضرت (عليه السلام) تأثير در ثوابهاي مذکور در روايت صفوان دارد.

و امّا خواندن زيارت مختصره امام حسين (عليه السلام) با مبالغه در لعن پس آن به مقتضاي جمعِ مضمون دو روايتي است که شيخ (رحمه الله) در «مصباح»نقل کرده و روايت ديگري که در «کامل الزيارات» نقل شده بر حسب اختلافي که در يک فقره آن واقع شده است به وجهي که در کتب مبسوطه مذکور است.

و امّا تکبير؛ پس اصل آن بر حسب آنچه در صريح روايت شيخ مي باشد

و امّا تعيين به صد مرتبه چونکه در نقل شيخ کفعمي(رحمه الله) همان صد مرتبه تعيين گرديده است، و محتمل است که مستند به قرينه خاصّه باشد، و در همه زيارات ديگر هم غير عاشورا، تعيين به صد شده است، پس اختيار اين عدد در اين زيارت در حالي که به قصد رجاء و به عنوان مطلق ذکر گفته شود به صواب اقرب است، و الله العالم بحقيقة الاحوال.

و فضيلت مخصوص در اين قسم مذکور بر اين نحو است که حضرت امام جعفر صادق (عليه السلام) بعد از بجا آوردن آن فرمودند:

اي صفوان! بر اين زيارت مواظبت کن، و اين دعا را بخوان و زيارت کن، پس بدرستيکه من بر خداي تعالي از براي هرکس که به اين زيارت زيارت کند، و به اين دعا دعا نمايد از نزديک يا دور من ضامن هستم که: زيارت او قبول شود، و سعي او با اجر باشد، و سلام او برسد ــ يعني به حضرت ابي عبدالله (عليه السلام) ــ و مانعي براي او نباشد، و حاجت او از جانب خداوند هر قدر که بسيار و بزرگ باشد بر آورده شود، و از آن محروم نشود.

پس از آن؛ ضمانت آباء طاهرينش (عليهم السلام) را تا حضرت رسول (صلي الله عليه وآله) و ضمانت جبرائيل (عليه السلام) و ضمانت خداوند را از براي اين عمل بر وجه ضمانت خود؛ ذکر فرمود.

سپس فرمودند: به تحقيق که خداوند عزّوجلّ قسم ياد فرموده که: هرکس حضرت امام حسين (عليه السلام) را به اين زيارت از نزديک يا دور زيارت نمايد، و به اين دعا؛ دعا کند؛ زيارت او را قبول فرمايم، و حاجتش را هر چه بزرگ و بسيار باشد عطا کنم، و خواهش او را برآورده کنم، پس از درگاه من محروم باز نمي گردد، و او را در حالي که مسرور باشد و با بر آورده شدن حاجت و فائز شدن به بهشت، و آزاد شدن از آتش چشمانش را روشن و باز گردانم، و براي هر کس شفاعت کند شفاعت کند؛ جز ناصبي و دشمن ما اهلبيت، قبول مي کنم.

و قسم ياد فرمود به ذات مقدّس خود و شاهد گرفته است ما را؛ به آنچه ملائکه آسمانهايش بر اين امر شاهد مي باشند.

پس جبرئيل عرض کرد: يا رسول الله! خداوند مرا به سوي شما فرستاده است از جهت مسرّت و مژدگاني شما و از جهت مسرّت و مژدگاني از براي علي و فاطمه و حسن و حسين و ائمّه (عليهم السلام) و شيعيان شماها تا روز قيامت.

صفوان گويد: حضرت صادق (عليه السلام) به من فرمودند: اي صفوان! هرگاه براي تو حاجتي از جانب خداوند باشد، پس هر کجا که باشي به اين زيارت زيارت کن، و به اين دعا حاجت خود را از خداوند درخواست کن، که از جانب خداوند به تو مي رسد، و خداوند در وعده خود که به رسولش (صلي الله عليه وآله) به فضل و منّت خود داده؛ خلف نمي کند، و الحمد لله ربّ العالمين.

و اين فضائل مسطوره مخصوص اين قسم است علاوه بر آنچه در قسم دوّم ذکر مي شود، که آنهم از براي اين قسم ثابت است، چنانچه در بيان آن واضح خواهد گرديد.

وجه دوّم: آن وجهي است که در روايت علقمه از حضرت امام محمّدباقر (عليه السلام) مذکور است، و آن موافق است با همان وجه اوّل جز در دو امر:

اوّل: آنکه زيارت حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) جزء آن نيست.

دوّم: آنکه دعاء علقمه جزء آن نيست.

پس اوّلا زيارت و سلامي ـ ولو مختصرا ـ به جانب کربلا مي کنند که مشتمل بر مبالغه در لعن بر اعداء در قاتلان حضرت ابي عبدالله (عليه السلام) باشد، بعد از آن دو رکعت نماز زيارت، بعد از آن صد مرتبه «الله اکبر»، بعد از آن متن زيارت عاشورا با صد مرتبه لعن و صد مرتبه سلام تا منتهي شود به دعاء سجده، و بعد از آن دو رکعت نماز ديگر، و عمل تمام مي شود.

و فضيلت اين قسم بر اين نحو است که حضرت امام محمّد باقر (عليه السلام) به علقمه ــ بنابر روايت «مصباح» ــ فرمودند:

هر گاه بجا آوردي اين نماز و زيارت را پس دعا کرده اي به آنچه که ملائکه زيارت کننده؛ به آن دعا مي کنند، و خداوند از براي تو صد هزار هزار درجه مي نويسد، و تو مانند کسانيکه با حضرت ابي عبدالله الحسين (عليه السلام) شهيد شدند؛ مي باشي، به وجهي که با آنها در درجاتشان شريک مي شوي، پس شناخته نخواهي شد مگر در جمله شهدائي که با آنحضرت (عليه السلام) شهيد شدند، و خداوند از براي تو ثواب زيارت هر نبيّ و هر رسول؛ و ثواب هرکس که آنحضرت (عليه السلام) را از روز شهادت تا به حال زيارت کرده؛ مي نويسد.

وجه سوّم: با همين وجه دوّم موافق است، و لکن با اختصار در صد مرتبه لعن و صد مرتبه سلام، و اين اختصار به وجهي که موافق باشد با نص و روايت باشد به اين کيفيّت است که عالم الرباني ملاّ شريف الشيرواني (رحمه الله) در مجموعه «الصدف المشحون» چنين ذکر فرموده که:

«يقول الآثم الجاني الشريف الرضا الشيرواني، حدّثني العالم النبيل و الفاضل الجليل محمّد بن الحسن الطوسي في الروضة المقدّسة الرضويّة ــ علي دفينها ألف سلام و تحيّة ــ يوم الإثنين رابع محرّم سنة ألف و مأتي و ثمان و أربعين، قال: حدّثني رئيس المحدثين و شيخ المتأخّرين العالم الفاضل و المدقّق الشيخ حسين بن عصفور البحراني، قال: حدّثني الوالد الماجد المحدّث عن أبيه عن جدّه يداً بيد، عن آبائهم المحدّثين من محدّثي بحرين عن سيّدنا الإمام الهمام عليّ بن محمّد بن عليّ بن موسي بن جعفر بن محمّد بن عليّ بن الحسين بن عليّ بن أبي طالب صلوات الله و سلامه عليهم اجمعين، أنّه قال:

«اللهمّ العنهم جميعاً» تسعاً و تسعين مرّة کان کمن قرء ماة، و من قرء سلامها مرّة واحدة، ثم قال: «السلام علي الحسين و علي عليّ بن الحسين و علي أولاد الحسين و علي أصحاب الحسين» تسعاً و تسعين مرّه کان کمن قرئها تامّة من أوّلهما و آخرهما»

و در بيان اين روايت دو احتمال داده شده است که احتمال اوّل که اظهر است؛ اين است که مي فرمايد: هرگاه لعن مفصل يک مرتبه خواند شود، و بعد از آن نود و نه مرتبه بگويد «اللهم العنهم جميعاً» و سلام مفصل را هم يک مرتبه بخوانند و بعد نود و نه مرتبه بگويد: «السّلام علي الحسين و علي عليّ بن الحسين و علي اولاد الحسين و علي اصحاب الحسين» و بعد از آن تا منتهي شود به سجده ونماز.