تنبيه سوّم؛ در بيان بعضي از آداب و شرايط مهمّه است که بعد از تحقّق خلوص نيّت اثر زيادي در کمال زيارت و در ترتّب ثوابهاي عظيم و مراتب جليل دارد، و آن شرايط چند امر است که در احاديث به آنها تصريح و بيان گرديده است.

اوّل: زائر بايد در هنگام رفت و آمد با تواضع و خضوع و خشوع باشد، خصوصاً هنگام نزديک شدن به حرم انور، و به هيئت تکبّر و تجبّر و با لباس اهل کبر و نخوت نباشد، و به اين امر در روايات و اخبار تأکيد زيادي شده است. [1] .

دوّم: از هر کار لغوي چه زباني و چه عملي احتراز نمايد، و اين شرط هم مختص به همان حرم انور نيست، بلکه در همه حالات سفر رعايت آن لازم و مهمّ است، گرچه در آن مقام رفيع تأکيدش زيادتر است.

سوّم: ذکر خداي را بسيار نمايد، و صلوات بر اهل بيت (عليهم السلام) بفرستد و اين شرط هم به همه حالات زائر تعلق دارد، و در حرم اقدس و نزد قبر مقدّس مؤکّد است، خصوصاً در مقامات خاصه آن، و ذکرهاي مخصوصه با کيفيّاتي که در اخبار مذکور است که در هنگام وقوف و طواف و بوسيدن حرم انور و صورت بر آن نهادن و تکيه نمودن و طمأنينه و وقار و امثال آنهامشغول ذکر شود.

چهارم: به طور کلّي از چيزهاي لذيذ احتراز نمايد، يا در آن تقليل دهد، و هرچه مهموم و غبار آلوده و گرسنه و تشنه و در مشقّت و با خوف و اضطراب باشد افضل است، و مثوبات آن کاملتر است.

پنجم: آنکه هميشه با طهارت باشد، خصوصاً براي حال زيارت، و در حدّ امکان غسل نمايد که در تکميل آن ثوابها تأثير زيادي دارد، و در روايات تأکيد بسيار شده است، و در صورت عدم امکان؛ وضو بگيرد، و نيز با لباسهاي پاک و نظيف باشد.

ششم: در حقّ برادران ايماني و زوّار و خدّام آنحضرت (عليه السلام) در اين سفر زيارتي بسيار احسان و انفاق نمايد.

هفتم: خداوند متعال را با قلب و زبان و فعل و حال خود بر اين نعمت عظمي و موهبت و سعادت کبري شکر نمايد، که توفيق تشرّف به اين حرم اعظم الهي پيدا کرده؛ حرمي که انبياء عظام و ملائکه کرام از عرش مجيد و از آسمانها براي تشرّف به زيارت و طواف آن؛ از خداوند متعال اذن و اجازه مي طلبند، و زيارت آن وسيله عالي ترين و کاملترين مراتب همه سعادات و فيوضات دنيوي و اُخروي است.

امّا شکر قلبي آن است که در قلب خود بيشتر از آنچه به هر نعمت از نعمتهاي الهي مسرور مي شود به اين سعادت عظمي مسرور باشد، بواسطه معرفت اش به اينکه نفع و فيض او از اين نعمتِ عظيم در دنيا و آخرت از سائر نعمتها ـ حتّي از همه عبادات و حسنات و اعمال صالح ــ کاملتر و بيشتر است.

و امّا شکر زباني آن است که خداوند عزّوجلّ را به آنچه در کلام مجيدش ذکر فرموده: (اَلْحَمْدُ لله الَّذي هَدانا لِهذا و ما کنّا لِنَهْتَدِيَ لَولا أنْ هَدانَا الله)، يا به الفاظ ديگر حمد و سپاس گويد.

و شکر فعلي و حالي دو قسم است

قسم اوّل: آن است که از براي خداوند سجده شکر نمايد، و در کتاب «کافي» حديثي به اين مضمون نقل شده که:

هرگاه نعمت خداوند متعال را ياد نمودي پس بر خاک؛ سجده شکر کن، و اگر سواره باشي و يا محذوري باشد چون ترسِ شهرت؛ پس برهمان قربوس اسب سجده کن، و اگر آنهم نشود پس بر دست خود سجده نما. [2] .

پس در اين مقام رفيع هم اگر ممکن است نزد حرم انور بر زمين؛ سجده شکر نمايد، و هرگاه محذوري باشد از کثرت جمعيّت يا ترس شبهه شدن در نظر مردمان که سجده بر امام (عليه السلام) نموده، پس بر حسب مضمون اين حديث شريف؛ سجده بر دست خود نمايد.

قسم دوّم: آنکه مادامي که در اين مقام رفيع و در اين ارض طيّبه و مبارکه حاضر است، پس شب و روز، صبح و عصر بر تشرّف در حرم انور و زيارت و طواف قبر منوّر با رعايت همه آداب مهمّ آن از خضوع و خشوع ظاهري و قلبي و طهارت ــ و ساير آنچه در اين مقام به اجمال اشاره گرديد و در کتب مبسوطه به وجه کمال مشروح است ــ جهد و سعي کامل داشته باشد.

هشتم: آنکه چون از جمله فضائل جليل و خصوصيّات حرمهاي مبارک و مقدّس ائمّه اطهار (عليهم السلام)؛ استجابت دعا است، خصوصاً در حرم انور حضرت ابي عبدالله (عليه السلام) که در اين مورد از همه آنها اعظم و اکمل است پس براي مؤمنين لازم و مهم است در آنجا حوائج بزرگ را متذکّر شده و آنها را از خداوند متعال طلب نمايند، چنانچه در روايات نيز اين امر بيان و تأکيد شده است.

و چونکه بزرگترين و مهمترين حوائج؛ پيشِ همه اولياء اطهار خداوند متعال فرج آل محمّد صلوات الله عليهم اجمعين و ظهور دولت حقّه آنها مي باشد، ــ چنانچه در اخبار بسياري اين مطلب بيان شده است ــ پس بر بنده مؤمن لازم و مهم است که برحسب کمال معرفتش به جلالت و بزرگي اين امر نزد اولياء الهي و به مقتضاي خلوص محبّت و مودت او نسبت به مولاي خود حضرت صاحب الأمر صلوات الله عليه که در همه حالات و مقامات خصوصاً در چنين مقامي از ياد آنحضرت غافل نباشد.

و همچنين بر حسب معرفت او به جلالت و عظمت امر آنحضرت که بايد آن را بر جميع اُمور خود در همه حالات در مقام دعا؛ مقدّم بدارد، چرا که از اعظم آنها است.

و نيز به مقتضاي فرمايش نبوي (صلي الله عليه وآله) که فرموده اند

«به خدا قسم ايمان مؤمن حقيقت ندارد و کامل نيست تا آنکه من و امر من و ذريّه و اهلبيت من در نزد او از نفس و امر و از اهل و اولاد او عزيزتر باشد.

که بر حسب اين کلام؛ بايد امر همچون ذريّه طيّبه و طاهره آنحضرت صلوات الله عليه در نزد مؤمن مهم تر و عزيزتر از امر خودش باشد.

پس بنابراين خصوصيّات؛ بايد بعد از حضور در چنين مقام شريف و تشرف به همچون حرم انور الهي کمال سعي و کوشش را در طلب تعجيل فرج و ظهور آنحضرت (عليه السلام) از خداوند متعال بنمايد، و نيز کليّه فرجها و کشف هموم و رفع غموم و دفع بليّات را از وجود مبارک ايشان طلب کند.

و از جمله شواهد بر شدّت تأکيد و اهتمام در اين امر نسبت به آن جناب صلوات الله عليه علاوه بر آن جهات مزبوره؛ روايتي است که در «بحار» از حضرت امام صادق و امام علي النقي (عليهما السلام) قل شده که:

کسالت و مرضي عارض وجود مبارکشان گرديد، پس امر فرمود: کسي را به کربلا روانه نموده تا در حرم حضرت ابي عبدالله (عليه السلام) دعا در حقّ ايشان نمايد، و طلب شفا از خداوند متعال کند، و فرمودند: چونکه خداوند را مقاماتي است که دوست مي دارد که در آنها دعا شود، و اين حرم منور از آن مقامات است.

و اين روايت را در کيفيّت هفتم بيان کرديم.

بنابر اين حديث؛ بايد بنده مؤمن در حين اراده تشرّف به سوي کربلا يا به سوي حرم انور امر طلب فرج براي مولاي خود صلوات الله عليه را از مهمترين مقاصد خود قرار دهد، زيرا با اين قصد کمال خلوص در اين عمل و زيارت حاصل مي شود.

بلکه بنابراين روايت؛ سزاوار است که بنده مؤمن هرچند مدّت که براي او از جهت مؤونه ميسّر شود؛ مخصوصاً به همين قصد و اراده به حرم انور حضرت ابي عبدالله (عليه السلام) مشرّف گردد، اگر چه در بلاد و شهرهاي بعيد و دور باشد.

و از فضائل جليله و خاصّه اين دعا يعني طلب تعجيل فرج حضرت قائمصلوات الله عليه در حرم مطهّر؛ اين است که: چون از بزرگترين شرط و خصوصيّتي که موجب کمال زيارت زائر؛ و وسيله تکميل ثوابهاي آن تا به اعلي درجه؛ مي شود؛ خلوص موالات و مودّت و کمال معرفت نسبت به ائمّه اطهار(عليهم السلام) است که اين خصوصيّت در اين دعا و طلب فرج در امر آنحضرت (عليه السلام) خصوصاً بر وجه شدّت سعي و اهتمام در آن و آن را از اعظم مقاصد و هموم خود دانستن حاصل مي شود، و مصداق موالات و مودّت و معرفت به وجه کمال نسبت به همه ائمّه اطهار (عليهم السلام) مخصوصاً نسبت به وجود مبارک حضرت بقية الله صلوات الله عليه که افتتاح فرج به دست آنحضرت (عليه السلام) است؛ مي باشد.

پس اين دعا براي زائر وسيله کمال مرتبه زيارت و عمل خواهد شد، و به اعلي درجه قبولي آن فائز خواهد گرديد.

و بعضي از مطالب در اين مورد ــ يعني در جهت شدّت اهتمام نمودن در اين دعا در کلّيه مقامات شريفه خاصه در اين مقام رفيع ــ با بعضي ديگر از فضائل مهمّ آن در فصل هفتم بيان گرديد، والله الهادي و هو وليّ التوفيق.

و شرح و تفصيل همه اين شرايط و آداب و بعضي ديگر از خصوصيتها در کتابهاي مفصّل خصوصاً در «بحار» ذکر شده، [3] و لکن بايد دانست که آن آداب و شرايط اگر چه بعضي از آنها مخصوص به همان حرم انور و زيارت از نزديک است، لکن رعايت نمودن بسياري از آنها؛ در همه زيارات ــ ولو از شهرهاي دور ــ و در هر مقامي؛ لازم و مهم است، و تأثير تمام در قبولي و کمال زيارت دارد.

و از جمله آن آداب مهم که به نحو اطلاق بيان شده است؛ عبارت است از: خضوع، خشوع، طهارت، احتراز از لهو و لغو، مهموميّت، تشنگي، گرسنگي، و نيز انفاق و احسان به برادران، و سعي و اهتمام در دعا، خصوصاً در تعجيل فرج حضرت صاحب الأمر (عليه السلام)، به وجهي که قبلا گفتيم.