تجلّي توحيد را در رسالت انبيا، به سه گونه مي توان تحت بررسي قرار داد:

نخست، از جهت پايه بودن ايمان به خدا وعقيده به توحيد، براي عقيده به نبوات ورسالتهاي آسماني، که بديهي است عقيده به توحيد مانند زير بنا، وعقيده به نبوّت وهر عقيده حق ديگر نسبت به آن، مانند رو بنا است. چنانکه کل عقايد حقّه وبينش هايي که انسان دارد، وبرداشتهايش از مکتبهاي مختلف نسبت به اخلاق واعمال وروش زندگي وشکل نظاماتي که حاکم مي شود، زير بنا است. بنابر اين با نداشتن بينش توحيدي، رسيدن به ايمان به نُبوات، طفره ومحال است.

دوم، از جهت رسالت انبيا، که عمده واساس آن دعوت به توحيد ويکتا پرستي وپرورش موحّد ويکتا پرست مي باشد.

قرآن مجيد، رسالت پيامبران وکوشش وتلاش آنها را، در دعوت به توحيد وتربيت افراد موحد، وساختن جامعه توحيدي، وهمچنين مبارزه آنها را با مظاهر شرک وطاغوت پرستي، شرح داده ونشان مي دهد که در طول تاريخ جهان، انبيا بودند که فطرت توحيدي مردم را بيدار کرده، آنها را از پرستش طاغوتها نجات داده اند. چنانکه در اين آيه مي فرمايد:

(ولقد بعثنا في کل اُمة رسولاً أن اعبدوا الله واجتنبوا الطاغوت) [1] .

يکي از پيغمبران بزرگ که در قرآن مجيد از او تجليل شده است، حضرت ابراهيم، ابو الانبياء عليه السلام است، که با شرک وبت پرستي نمرود ونمروديان، به آن شکل بي سابقه وبي نظير مبارزه کرد وافکار را عليه شرک وبت پرستي، ونمرود وطاغوت، بسيح کرد، واز قدرت طاغوتي نمرود نهراسيد، وبا فرياد

(إني بريء مما تشرکون) [2] و

(وجهت وجهي للذي فطر السموات والارض) [3] .

دلها را تکان داد، ومردم را به خوديّت خودشان وبه فطرتشان باز گرداند.

اين پيامبران، همه در کنار مستضعفان ومحرومان جامعه بودند واستعباد واستبداد را محکوم مي کردند، وبا فقراي مؤمنين همان روابط را داشتند که با اغنياي ايشان داشتند. وخلاصه زبانشان ودعوتشان وعملشان وثروتشان همه از توحيد ودواعي الهي ملهم بود، وزندگي موحدين را به همه درس مي داد. در خوف ورجا وتوکّل وعبادت ومحبّت توحيد در خوف، وتوحيد در توکل وعبادت ومحبت، اساس کارشان بود.

گفته نشود: چگونه دعوت انبيا به توحيد، منطقي است با اينکه عقيده به نبوّت فرع عقيده به توحيد است وبا گفته پيغمبران، اثبات وجود خدا وتوحيد او قابل توجيه نيست؟.

زيرا جواب داده مي شود: دعوت انبيا دو بخش دارد. يک بخش آن مربوط به توحيد وخدا شناسي واصل نبوّت عامّه وهمچنين دعوت به عناوين کلّي است، مثل راستي وامانت وعدالت ورحم وترک ظلم وخيانت وغير اينها از اموري که عقل، حسن يا قبح آنها را درک مي نمايد. در اين بخش، نقش انبيا تذکّر واستخراج فطريات وبه کار انداختن قواي عقلي وفکري بشر است. چنانکه امير المؤمنين عليه السلام فرمود:

«فبعث فيهم رسله وواتر اليهم أنبيائه ليستأدوهم ميثاق فطرته، ويذکروهم منسي نعمته، ويحتجوا عليهم بالتبليغ، ويثيروا لهم دفائن العقول [4] .

=«پس خداي تعالي پيغمبران خود را در بين آنان برانگيخت وايشان را پي در پي مي فرستاد تا عهد وپيمان خداوند را که جبلي آنان بود بطلبند وبه نعمت فراموش شده يادآوريشان کنند واز راه تبليغ با ايشان گفتگو نمايند وعقلهاي پنهان شده را بيرون آورده به کار اندازند».

در اين بخش، دعوت پيامبران متّکي بر عقل وفطرت است، واز کسي نمي خواهند که تعبّداً دعوت آنها را بپذيرد.

بخش ديگر دعوت انبيا، مربوط است به دعوت به رسالت خودشان روحيي که بر آنها نازل مي شود، وتعيين مصاديق ظلم وخيانت وعدل وامانت واحکام ونظامات. در اين بخش، طبعاً بايد دعوت متوجّه کساني باشد که به خدا وعالم غيب ايمان آورده باشند، ولذا در مسأله واجب بودن روزه مي فرمايد: (ياأيها الذين آمنوا کتب عليکم الصيام...) [5] =«اي کساني که ايمان آورده ايد روزه بر شما نوشته شد...» وهمچنين در موارد ديگر، که متجاوز از هشتاد مورد است.

ودر اينجا است که بايد پيغمبر، دليل صدق وبيّنه اي مثل معجزه داشته باشد.

بنابر اين اشکال اينکه دعوت انبيا به توحيد، «دورگونه» بوده وقابل توجيه نيست، مرتفع مي شود.

سومين شکل تجلّي توحيد در رسالت انبيا، اينست که دين، از جهت اينکه متضمن برنامه ها وقوانين واحکام ونظامات مربوط به نواحي متعدّد زندگي بشر است، تحّقق دهنده توحيد نظام وتوحيد قوانين مي گردد، وآنچه در اين توحيد، اصل است اينست که بشر از جهت اينکه اجتماعي ومدني الطبع است، واز جهات ديگر، نيازمند به قوانين واحکامي است، که عمل به آنها سعادت دنيا وآخرت وکمال مادّي ومعنوي او را تأمين نمايد. وکسي غير از خداوند متعال صلاحيّت وضع قوانين واحکام را ندارد. زيرا خدا است که بر کل افراد بشر وانس وجن وملائکه، حتي انبيا واوليا، ولايت دارد.

وبه عبارت ديگر، آنچه در صلاحيت جعل احکام ووضع قوانين وقواعد، شرط است، دو چيز است: يکي اينکه قانونگذار کسي باشد که عالم به تمام مصالح ومفاسد امور ونواحي جسم وروح وقوا وغرايز ونيازهاي فردي واجتماعي مردم باشد، واز اينکه فايده اي از عمل به آن قوانين ببرد، منزّه باشد، ومتّهم به داشتن غرض خاصّي در جعل قوانين نشود، ودر معرض اين اتّهام هم نباشد.

بديهي است، اين صلاحيت را کسي غير از خداوند متعال دارا نيست، که هم عالم به تمام مصالح ومفاسد است، واين انسان شناخته نشده را آفريده ومي شناسد، واز درون او ونهان او آگاه است، واز هر گونه نقص وغرض، چون غني بالذّات وکامل بالذّات است، منزّه ومبرّا است.

دوم اينکه قانونگذار کسي باشد، که بر همه انسانها بالذّات ولايت داشته باشد، واختيارش نسبت به انسان وتعيين برنامه امورش، از اختيار خود انسان، بيشتر باشد، وبلکه اختيار انسان، چه تکويني وچه تشريعي، به تکوين وتشريع او باشد. پر واضح است که چنين کسي نيز، غير از خداوند متعال نيست که مالک وصاحب وخالق ورازق همه بشر وهمه مخلوقات است وهمه تحت ولايت مطلقه او هستند [6] ، وهمه احکام وتکاليف بايد به وحي او ومستند به او باشد، ومداخله در اين امور، مداخله در شؤون ربوبي، واستکبار واستعلا وخلاف توحيد است. وبه همين جهت است که به حکم آيه کريمه: (قولوا آمنا بالله وما انزل الينا وما انزل الي ابراهيم واسمعيل واسحق ويعقوب والاسباط وما أُوتي موسي وعيسي وما أُوتي النبيون من ربهم لا نفرق بين أحد منهم ونحن له مسلمون) [7] بايد به نبوت تمام انبيا، ايمان داشته باشيم. دعوت همه، دعوت به خدا بوده است، ودر جوهر وحقيقت، واحد بوده، وآن اسلام وتسليم بودن در برابر خدا، وحکم وفرمان خدا، وقانون خدا است. امت پيغمبران در اين ديد، امت واحده هستند، (وان هذه امتکم امة واحدة وأنا ربکم فاتقون) [8] نسبت به همه آنها صادق است. يهوديّت ونصرانيت واين گونه الفاظ، نمي تواند عنوان دعوت انبيا ومعرّف آن باشد چنانکه ايمان به موسي وعيسي اگر فقط ايمان به وحيي باشد، که بر آنها نازل شده، واز مسائل نا معقول وباطلي که در تورات واناجيل رايجه است منزّه باشد، بدون ايمان به رسالت حضرت خاتم الانبيا، اسلام نمي باشد.