به عبارت ديگر درباره تكامل تاريخ دو گونه بينش و دو گونه طرز تفكر

وجود دارد و بر حسب هر يك از اين دو طرز تفكر " انتظار بزرگ " شكل و

صورت و بلكه ماهيت خاص پيدا مي كند .

اكنون به توضيح اين دو طرز تفكر مي پردازيم و البته آن اندازه به توضيح

اين دو طرز تفكر مي پردازيم كه مسأله با " انتظار " و اميد به آينده و

نوع راهگشائي به سوي آينده مربوط است و نه بيشتر .



بينش ديالكتيكي يا ابزاري

برخي ، تحولات تكاملي تاريخ را از زاويه انقلاب اضداد به يكديگر توجيه

مي كنند ، منحصر به تاريخ جزئي از طبيعت است ، تحولات تكاملي طبيعت را

به طور كلي از اين راه توجيه مي نمايند . ما الزاما ناچاريم پيش از آن كه

به توضيح توجيه ابزاري تاريخ بپردازيم ، توجيه ديالكتيكي طبيعت را كه

مبناي توجيه ابزاري تاريخ است اندكي توضيح دهيم .

بينش ديالكتيكي طبيعت بر اين اساس است كه اولا طبيعت در حركت و

تكاپوي دائم است ، ثابت و توقف و