در هيچ يک از دو غيبت، صغري و کبري، پيوند امام دوازدهم، حضرت حجت بن الحسن المهدي ـ ارواحنا فداه ـ با مردمان بطور کلي گسسته نبوده است. زيرا در هر دو غيبت، امر سفارت و نيابت وجود داشته است و دارد. و از طريق نيابت و نايبان پيوند امام با مردم برقرار بوده و هست.

همانسان که غيبت امام دوازدهم به دو مرحله تقسيم گشت و به دو گونه بود، نيابت نيز همينگونه داراي دو مرحله و دو گونه است:



[ صفحه 10]



نيابت خاصه در غيبت صغري، و نيابت عامّه در غيبت کبري.

نيابت خاصه آن است که امام اشخاصِ خاصي را نايب خود قرار دهد و به اسم و رسم معرفي کند و هر کدام را به وسيله ي نايب پيش از او به مردم بشناساند.

نيابت عامّه، آن است که امام، ضابطه اي کلي به دست دهد، تا در هر عصر فرد شاخصي که آن ضابطه از همه جهت و در همه ي ابعاد بر او صدق مي کند، نايب امام شناخته شود و به نيابت از امام عهده دار سامان بخشي به امور جامعه باشد در امر دين و دنيا.

بنابراين کساني که در دوره ي غيبت صغري نيابت داشتند و با اسم و رسم معرفي شده بودند «نايب خاص» ناميده مي شوند و کساني که از آغاز غيبت کبري نيابت داشتند و دارند و بر طبق ضابطه ي معين شده از سويِ خود امامان به نيابت رسيده اند، «نايب عام» ناميده مي شوند.

نايبان خاص را «نواب خاص» و «نواب اربعه» مي گويند. نواب اربعه ـ چنانکه از همين تعبير پيداست ـ چهار تن بوده اند، همه از علما و زُهّاد و بزرگان شيعه.