تنبيه اوّل : در بيان و توضيح فضل بعضى از اعمال و عباداتى كه بنده بوسيله آنها به مقام انبياء و اوصياء (عليهم السلام) فائز مى شود ، و به درجات عاليه آنها مى رسد وارد شده.



از جمله آن اعمال اين عمل شريف يعنى زيارت عاشورا و نيز كليّه زيارات حضرت ابى عبدالله (عليه السلام) است ـ كه ذكرشد ـ كه بنده بوسيله آن به درجات عاليه انبياء و اوصياء صديقين و شهداء فائز مى شود ، و در اجر مصائب جليله آنها شريك ، و به ثواب زيارت نمودن آنها حضرت ابى عبدالله (عليه السلام) را ــ بر وجهى كه بيان شد ــ نائل مى شود .



سيد جليل رضى الدين على بن طاووس(رضي الله عنه) دركتاب مستطاب «اقبال» مى فرمايد:



و إذا أوجدت في كتابنا أنّ من عمل كذا فله كذا مثل عمل الأنبياء و الأوصياء و الشهداء و الملائكة (عليهم السلام) فلعلّ ذلك أنّه يكون مثل عمل أحدهم إذا عمل هذا الّذي يعمله دون ساير أعمالهم أو يكون له تأويل آخر على قدر ضعف حالك و قوّة حالهم ، فلاتطمع نفسك بما لا يليق بالانصاف و لا تبلغ بها ما لايصحّ لها من الأوصاف و لا تستكثر لله جلّ جلاله شيئاً من العبادات ، فحقّه أعظم من أن يؤدّيه أحد و لو بلغ غايات و يقع الطاعات لك دونه جلّ جلاله في الحياة بعد الممات ».( [33] )



ومطلب ديگرى كه در توضيح و بيان اين امر محتمل است براين وجه است كه: هر گاه سلطانى جليل الشأن و عظيم القدر باشد و از براى او رعايا و غلامانى باشد كه آنها در مراتب و كمالات متفاوت باشند ، پس عطاء و احسان سلطان نسبت به آنها بر حسب تفاوت مراتب كمالات آنها مختلف است ، هم در كيفيّت و هم در كميّت ، پس بعضى را لايق است كه درّ و جواهر عطا فرمايد ، و بعضى را لايق است كه دينار عطا نمايد ، و بعضى را سزاوار است كه درهم عطا كند .



و هر طائفه اى از آنها هم به حسب كميّت مختلف اند ، مثلا به بعضى شايسته است هزار عدد بدهد ، و به بعضى ده هزار ، و به برخى صد هزار و بيشتر از اين . و اين مراتب در هر طايفه يا در هر صنفى به جهت كمالى است كه دارند ، از قبيل معرفت و شناخت به سلطان يا محبّت با او ، يا اطاعت و خدمتگذارى او.



ولكن گاهى بعضى ازكسانيكه در طبقه دوّم و سوّم مى باشند در خصلت هاى حميده و خصيصه هاى نيكو ممتازند و به طبقه اوّل شباهت دارند ، پس به اين جهت لياقت پيدا مى كنند كه در حقّ آنها مثل آنچه به طبقه اوّل اختصاص داشت ــ در كيفيّت كه از درّ و جواهر باشد ــ عطا شوند ، و لكن در كميّت و مقدار نيز هرگاه با بعض از اهل درجه اولى مساوى شود و در كمالات مماثلت داشته باشند ، و لكن هر گاه با بعض ديگر از اهل آن طبقه در كمال درجات كمالات مماثلت نداشته باشند ، پس در عطاياى مخصوصه به آنها هم در كميّت مساوى نمى شوند ، اگر چه در كيفيّت به عطاى آنها مماثلت پيدا نمايد.



پس بسا باشد كه بعضى از آنها ــ يعنى طبقه اوّل ــ لايق عطا صد هزار از جواهر ــ بواسطه رفعت كمال ــ باشد ، و لكن اين شخص كه در جمله طبقه اوّل است بواسطه رفعت و كمال لايق عطا صد هزار از درّ و جواهر است و لكن شخصى كه در جمله طبقه دوّم و سوّم مى باشد و در بعضى كمالات شباهت با اهل آن طبقه دارد نه در جميع آن كمالات لايق عطا به ده هزار يا كمتر از جنس جواهرات و لآلى باشد.



پس همچنين محتمل است كه عطا پروردگار عمّ نواله در حقّ طبقات بندگان نيز چنين تصور شود ، كه مرتبه اوّل انبياء و اوصياء (عليهم السلام) ، و بعد از آن طبقه علما و اولياء و اتقياء ، و بعد از آن مؤمنين از اهل ولاءاند ، كه درجات و مراتب اين طبقات در كمالات و معارف الهى ، ونيز در خلوص محبّت و در مرتبه تحمّل عبوديت به چندين برابر هر طبقه اى نسبت بما بعد خود متفاوت است .



پس هر مقام عالى و درجه رفيعى كه در حقّ طبقه اوّل ــ يعنى انبياء و اوصياء (عليهم السلام) ــ عطا شود در آن مقامات خصوصياتى است مانند حسن و جلال و جمال و ضياء ، و نيز زيادى وسعت و رفعت كه اين خصوصيات از براى طبقه دوّم نيست ، و همچنين است طبقه دوّم نسبت به طبقه سوّم.



لكن گاهى مى شود كه در طبقه دوّم و سوّم كسى باشد كه به خاطر خصوصيت خاصى از كمالات يا اعمال صالح از ديگران ممتاز شود و به آن خصوصيت با اهل طبقه اوّل مشابهت پيدا نمايد ، پس به اين واسطه لياقت پيدا نمايد كه به او از درجات عاليات و مقامات رفيعات عطا شود مانند آنچه به طبقه اوّل ــ در شدّت حسن وجلال و جمال ــ عطامى شود ، اگر چه به مقام آنها در زيادى كمال و ارتفاع نرسد.



و اين مطلب بر حسب ضرورت در مذهبِ حقّ ثابت است كه درجات محمّد و آل محمّد صلوات الله عليهم اجمعين در مقام معرفت و نيز محبّت الهى فوق همه درجات انبياء و اولياء مى باشد ، و به اين سبب درجات آنها برتر و شريف تر و كامل تر از همه درجات عالى و مقامات رفيع آنها در جنان است .



و همچنين به مقتضاى احاديث و اخبار روشن است كه برترين و شريف ترين صفت كمالى و عمل صالحى كه محبوب و مرضى عندالله و موجب رسيدن هر كس به درجات عالى است معرفت و شناخت كامل و محبّت خالص است نسبت به ذات مقدس حضرت احديّت جلّ شأنه ، و بزرگترين بلكه عمده ترين اصل در وصول به اين مقام از معرفت و محبّت الهى كمال معرفت و خلوص محبّت به آن انوار طيّبه صلوات الله عليهم اجمعين مى باشد ، و در احاديث زيادى در حقّ شيعيان و دوستان تصريح فرموده اند كه : « يدخلون مدخلناو يردون موردنا ».



يعنى : شيعيان در اين درجه معرفت و محبّت مى باشند .



و فقرات زياد ديگرى نيز به اين مضمون وارد شده از آن جمله آنچه در حقّ زوّار حضرت ابى عبدالله (عليه السلام) وارد شده است ، چنانچه اكمليت مقام و قرب مقامات انبياء عظام حتّى اولى العزم (عليهم السلام) بر حسب اكمليّت مرتبه معرفت و محبّت آنها نسبت به ذات مقدّس او است كه بوسيله اكمليّت معرفت و محبّت آنها نسبت به آن انوار طيبه (عليهم السلام)مى باشد .



پس آن شيعيان كامل و مخلص كه بواسطه مقام معرفت و محبتشان با اهلبيت طاهرين صلوات الله عليهم اجمعين در اتّباع و پيروى آنها و تسليم شدن امرشان را در بذل جان و مال و عرض و اولاد كمال سعى و استقامت را دارند ، و بدين وسيله مشابهت و مماثلت در صفات و كمالات آنها به مراتب كمال معرفت و محبّت و عبوديّت حضرت احديّت جلّ شأنه پيدا مى كنند ، و از اين جهت از براى مجالست و مؤانست با آنهافائز مى شوند و صلاحيت پيدا مى كنند ، و داخل در درجات آنها مى شوند. و به آنها ــ يعنى شيعيان و دوستان ــ درجه مماثل و مشابه با جمله از درجات رفيعه اهلبيت (عليهم السلام) عطا مى شود ، و از نعمتهاى خاص ايشان به اين گروه از شيعيان مرحمت مى فرمايند ، و بر سر همان خوان و سفره طعامى كه آنها تشريف دارند او را بنشنانند .



و امّا بعضى از آن شيعيان به عنوان شهادت اظهار اخلاص و محبّت خود را نمودند ، و در اين طريق بذل جان و اهل و اولاد نمودند ، و جمع ديگرى كه اين نحو اظهار اخلاص و محبّت برايشان ميسّر نشد ، و لكن بواسطه همان كمال اخلاص و محبت اشتياق زيادى دارند كه اين نوع نصرت و يارى براى آنها هم ميسّر شود ، و آرزو چنين شهادتى را داردند ، پس آنچه در اين حال براى آنهاميسّر است سعى مى كنند ، و قبر منّور آنحضرت (عليه السلام) را زيارت مى كنند .



و جمعى ديگر كه هيچ يك از اين دو مرتبه ــ نه بذل مال و جان در مقام شهادت ، و نه در مقام زيارت قبر منوّر ــ براى آنها ميسّر نشده و لكن با كمال اشتياق قلبى واقعى با همان مرتبه معرفت و محبّت خالص و كامل در هر مقام و هر مكانى كه باشند آنحضرت (عليه السلام) را زيارت مى كنند ، پس بعد از آنيكه خداوند عالم جلّ شأنه از صدق نيّت بنده و اشتياق حقيقى او كه از اثر معرفت و محبّت خالصه در قلب او مى باشد مطّلع شد ، كه با اين حالت آنحضرت (عليه السلام)زيارت مى كند ، پس به او از آن فضائل كامله كه به زوّار قبر منوّرش و به شهداى با آنحضرت (عليه السلام) اختصاص دارد عطامى كند ، و او را با آن شهدا و زوّار با ائمه طاهرين(عليهم السلام) در درجات عالى داخل مى كند .



چنانچه به اين مطلب حضرت امام محمّد باقر (عليه السلام) با علقمه در فقره اى در مورد متن عاشوراء مشهوره تصريح فرموده :



« إن استطعت أن تزوره في كلّ يوم بهذه الزيارة فافعل فلك ثواب جميع ذلك »( [34] )



يعنى : اگر بتوانى آن جناب (عليه السلام) را به اين زيارت همه روزه زيارت نمائى پس بجا آور كه همه اين ثوابها كه ذكر شد از براى تو خواهد بود .



و اين فرمايش بعد از آنى است كه آنحضرت (عليه السلام) جمله اى از ثوابهاى زيارت حضرت ابى عبدالله (عليه السلام) را در كربلا و در روز عاشورا بيان فرمودند از قبيل حجّ و عمره و جهاد و مصائب انبياء و اوصياء و شهدا و صديقيين به وجهى كه در فضائل زيارت عاشورا و علقمه گذشت .



عرض كرد : اگر چنانچه از شهرهاى دور بخواهم زيارت كنم چه نوع و به چه بيان زيارت كنم ؟



پس حضرت متن زيارت مشهوره عاشورا را بيان فرمودند ، و جمله اى ديگر از فضائل زيارت عاشورا را از محو سيّئات و بلندى درجات و عطا حسنات و حشر به هيئت شهدا آنحضرت (عليه السلام) و دخول در درجات آنها و ثواب جميع زائرين ايشان از روز شهادت بيان كردند ، چنانچه بيان اينها هم گذشت.



و مفاد اين جمله فرمايش در اين مقام با علقمه اين است كه هرگاه اين زيارت را در هر مكان و زمانى ـ ولو غير كربلا و عاشورا ـ بخواند همه اين ثوابهائى كه در كربلا و عاشورا عطا مى شد به او مرحمت مى شود .



و شاهد ديگر براين امر فرمايش حضرت صادق(عليه السلام) به صفوان است كه مى فرمايد :



« فإنّي ضامن على الله تعالى لكلّ من زار بهذه الزّيارة و دعا بهذا الدعاء من قرب أو بعد ، أنّ زيارته مقبولة و سعيه مشكور و سلامه واصل غير محجوب ، و حاجته مقضيّه من الله بالغاً ما أبلغت و لاَُنجينّه ».( [35] )



و باز مى فرمايد: « و قد اى الله عزّوجلّ من زار الحسين (عليه السلام) بهذه الزيارة من قرب أو بعد و دعا بهذا الدعا قبلت منه زيارته و شقفت في مسئلته بالغاً ما بلغت و أعطيت سئوله و أقلبه مسروراً يرأ عينه بقضاء حاجته و الفوز بالجنّة و القسق من النّار و شفّعته في كلّ من شفّع خلا ناصب لنا اهل البيت »



و باز مى فرمايد:« يا صفوان! إذا أحدث لك إلى الله حاجة فزر بهذه الزيارة من حيث كنت و ادع الدعاء و سل حاجتك و بك تأتك من الله »



يعنى : بدرستيكه من از براى هر كسيكه به اين زيارت زيارت نمايد و بخواند اين دعا را از نزديك يا از دور بر خداى تعالى ضامنم كه زيارت او قبول شود و سعى او مزد داده شود ، و سلام او به آنحضرت (عليه السلام) برسد ، و چيزى مانع آن نشود ، و حاجت او از جانب خداوند بر آورده شود ، هر قدر و هر اندازه كه باشد ، و محروم نفرمايد خداوند او را.



و به تحقيق خداوند عزّوجلّ قسم ياد فرموده است كه: هر كس زيارت كند امام حسين (عليه السلام)را به اين زيارت از نزديك يا دور و اين دعا را بخواند قبول نمايم زيارت او را و بر آورم خواهش او را ــ هر چند بسيار و بزرگ باشد ــ و حاجت او را عطا كنم ، و او را در حالى كه خوشحال است برگردانم ، و به سبب بر آورده شدن حاجتش و فائز گرديدنش به بهشت و آزاد شدنش از آتش چشمش روشن باشد ، و شفاعتش را درباره هركس به غيراز دشمن ما اهلبيت قبول كنم .



اى صفوان! هرگاه براى تو حاجتى به سوى خداوند روى داد ، پس با اين زيارت در هر كجا كه باشى زيارت كن ، و اين دعا را بخوان و حاجت خود را از پروردگار خودت بخواه كه از جانب خداوند خواهد آمد .



البته ذكر همه اين مثوبات نيز به طريق اجمال گذشت .



و از جمله شواهد بر اين مطلب آنچه در اخبار متعددى در باب مطلق زيارات واردشده كه: هرگاه كسى از دور ـ هر جاى عالم كه باشد ـ حضرت سيدالشهداء (عليه السلام) را زيارت نمايد پس او واقعاً زائر خواهد بود و به ثوابهاى جليله زائر فائز مى شود ، خصوصاً در صورتى كه براى او رفتن به كربلا مقدور نباشد.



و نيز از جمله شواهد بر اين مطلب آنچه در اخبار زيادى درباره همه اعمال و عبادات وارد شده است كه: هرگاه واقعاً بنده مؤمن عملى را قصد و نيّت كند و اصلا بجا آوردن آن عمل مقدور او نشود ــ تا چه رسد كه بعضى از مقدمات آن را بجا آورد ــ خداوند اجر كامل آن عمل را بر وجهى كه اگر بجا آورده بود به او عطا مى فرمايد در حالتى كه بداند بنده صدق نيّت دارد و حقيقتاً به آن عمل اشتياق دارد.



و از آن جمله اخبار وارده درباره مريض است كه همه اعمالى كه در حال صحّت بجا مى آورده و بواسطه مرض از آنها ممنوع شده برايش نوشته مى شود .



و از آن جمله است آنچه در باب افطار دادن به روزه دار وارد شده است كه اگر نتوانست اطعام كند اجر كامل اطعام و افطار به او عطا مى شود و گرچه به شربت آبى افطار دهد.



و از آن جمله است آنچه در باب نماز شب وارد شده است ، كه هرگاه نيّت بيدار شدن دارد و لكن قهراً بيدار نشد پس ثواب آن را درمى يابد و هر نفسى كه مى كشد ثواب تسبيح دارد.



و از آن جمله آنچه وارد است كه هر عملى را كه سبب مقدور نشدن آن الهى باشد و بنده در آن تقصير نداشته باشد پس خداوند اولى است به عذر در آن عمل كه عذر او را بپذيرد.



و از آن جمله است آنچه كه در روايتى از حضرت صادق (عليه السلام) گذشت به اين مضمون كه : بنده فقير آرزو مى كند كه الهى ! به من چنين و چنان از سعه و قدرت براى اعمال حسنه و خيرات عطا فرما ، پس خداوند اجر كامل آن اعمال را ــ در صورتى كه مى توانست بجا مى آورد ــ براى او مى نويسد.



واز آن جمله است اين فرمايش نبوى(صلى الله عليه وآله) كه :



« لكلّ امرىء مانوى »



بنابر آن وجهى كه در معناى اين فرمايش است كه: از براى هركس هر عملى را كه در دل و نيّت داشته باشد ثابت است ، چه بجا آوردن آن عمل مقدور او بشود يا نشود .



و از آن جمله است آنچه در روايتى از حضرت صادق (عليه السلام)در بيان معناى اين حديث نبوى گذشت كه :



« نيّة المؤمن خير من عمله »



به اين مضمون كه هميشگى بودن مؤمنين در بهشت بخاطر نيات آنها در دنيا است ، كه اگر هميشه در آن باقى باشند اطاعت و عبادت خداوند را نمايند.



و از آن جمله است آنچه از اين آيه شريفه (اِنَّ الله واسِعٌ عليم)( [36] ) استفاده مى شود.



خلاصه مضمون آن چنين است كه : رحمت و عطاياى خداوند متعال وسعت دارد ، يعنى نسبت به همه بندگان در همه زمانها به همه درجات آن .



و چونكه مقتضاى حكمت اين است كه هر درجه از رحمت و فيض كامل در محل قابل عطا شود ، و لهذا از جمله مقام وسعت رحمت الهى و كمال كرم او اين است كه اسباب و وسائل اعمال خيريّه و عبادات را مقرر و معيّن فرموده تا بدين وسيله نفوس آنها تزكيه و تكميل و قابل براى رحمت كامل الهى شود .



پس هريك از بندگان كه با اشتياق به سوى آن رحمتهاى كامله در مقام عمل كردن به آن اعمال و وسائل بر آمد كه بجا آورد ، پس قهراً مقدار سعى او در آن وسائل كاملتر شده و صلاحيّت و قابليّت او براى وصول به آن رحمتها كاملتر خواهد شد ، و لكن هرگاه آن اشتياق را داشته باشد به گونه اى كه هرچه از آن وسائل ميسّر شود او سعى كند ، و لكن بجا آوردن آن وسائل و آن اعمال مقدور او نباشد ، پس مقتضى آن سعه رحمت آن است كه چنين بنده كه از جانب خداوند قادر است و آن حال اشتياق را هم دارد به وجه مزبور پس بايد او را از آن رحمت كامله كه اگر عمل را بجا مى آورد به او عطا مى فرمود در اين حالت هم محروم نفرمايد و به وجه كامل عطا نمايد.



و نيز مؤيّد جميع آنچه ذكر گرديد ، روايتى است كه در «بحار» از حضرت اميرالؤمنين صلوات الله عليه به اين مضمون نقل شده كه :



« حقّ تعالى به مؤمنينى كه در زمان غيبت امام (عليه السلام)صبر كرده و منتظر فرج و ظهور آنحضرت هستند بواسطه همين مقدار احكام ظاهرى كه بجا آورده اند ثواب احكام و عبادات واقعى را كه به آن دست رسى ندارند و اگر ظاهر بود بجا مى آوردند عطا مى فرمايد .( [37] ) و غيرازاينها اخبار و روايات زيادى بعنوان مؤيّد براين مطلب نقل شده است.