شيخ ابوجعفر صدوق (متوفاى 381 ه ق ) در كتاب اعتقادات مى گويد: عقيده ما درباره رجعت آن است كه آن را حق مى دانيم .

سـپـس شواهدى را بر امكان آن , از قرآن ارائه مى كند و به داستان گروهى كه از ديارخود بيرون شـدند تا به گمان خود, خود را از خطر مرگ (طاعون ) رهايى دهند, امافرمان مرگ آنان رسيد, و سپس زنده گرديدند اشاره مى كند.

(البقره , 2 : 243) و نـيـز به داستان مردن و زنده شدن عزيز اشارت دارد, كه در آيه 259 همان سوره آمده است , و هـمـچـنـين به زنده شدن قوم موسى (ع ) پس از آنكه صاعقه آنان رافراگرفت (البقره , 2 : 56) و اصـحـاب كـهـف كـه زنده شدند و سپس به جايگاه خودبازگشتند (الكهف , 18 : 18 تا 25) اشاره مى كند.

پس از آن اضافه مى كند: رجعت در امم سالفه نيز واقع گرديده و در اين امت نيز واقع مى گردد, چـنـانكه از پيغمبر اكرم (ص ) روايت شده : هرآنچه در امتهاى گذشته انجام گرفته , در اين امت نيز انجام مى گيرد.

صدوق به اين آيات قرآنى نيز استدلال مى كند: ويوم نحشر من كل امه فوجا ممن يكذب بياتنا وحشرناهم فلم نغادر منهم احدا پـايـه اسـتدلال با قرآن درباره امكان و وقوع رجعت , بر همين اساس استوار است ,چنانكه خواهيم آورد.

شيخ ابوعبداللّه مفيد (متوفاى 413 ه ق ) در جواب پرسش از مساله رجعت مى گويد: خـداونـد, پـيـش از روز رستاخيز, گروهى از اين امت را بازمى گرداند و عقيده به رجعت يكى از ويـژگيهاى مذهب اهل بيت به شمار مى رود.. خداوند از روزرستاخيز بزرگ خبر داده : همگى را بـرمـى انگيزيم و هيچ كس را فروگذار نمى كنيم وحشرناهم فلم نغادر منهم احدا... ولى درباره رجعت مى گويد: از هر گروهى دسته اى را برمى انگيزيم ويوم نحشر من كل امه فوجا. پس , چنانكه خداوند خبر داده دو رستاخيز اكبر و اصغر داريم .

و نـيـز خـداونـد از سـتـمـكاران گزارش مى دهد كه در روز قيامت گويند: خداوندا, دو بارما را ميراندى و دو بار ما را زنده گردانيدى ربنا امتنا اثنتين و احييتنا اثنتين .

گروه ستمكاران از دو مرگ و دو زندگى سخن مى گويند: آنها در اين جهان بوده ,مى ميرند و در رجعت زنده شده سپس مى ميرند, و براى روز رستاخيز زنده مى گردند.

.. پس دو بار ميرانده شده و دو بار زنده گرديده اند. ولى ديگران در تفسير آيه دچار اشكال گرديده اند, زيرا مرگ نخست را پيش اززندگى اين جهان گفته اند, در صورتى كه نبود پيش از بود را ميراندن نمى گويند ((3)) .

سيد مرتضى , علم الهدى (متوفاى 436 ه ق ) درباره حقيقت رجعت مى گويد: آنـچـه شـيعه اماميه برآنند, آن است كه خداوند, در موقع ظهور حضرت مهدى (عج )گروهى از مـومـنـان را برمى انگيزد تا از ظهور دولت حق بهره برده و به نصرت و يارى آن نائل گردند و نيز گروهى از دشمنان را برگردانده تا از آنان انتقام گرفته شود, ومومنان از آن لذت ببرند.

دليل بر صحت اين گفتار, همانا امكان آن و مقدور بودن آن براى خداوند است , زيراامرى ممتنع و مستحيل نيست , چنانكه گروهى از مخالفين آن را مستحيل دانسته اند.

پس هرگاه , مساله رجعت امرى ممكن باشد, دليل بر اثبات آن , اجماع شيعه اماميه و اتفاق آرا آنان بر اين مساله است .

و اتفاق آرا شيعه حكايت از راى معصوم دارد كه هر آينه حق و صواب است .

البته , رجعت , با مساله اختيار در تكليف منافات ندارد همانگونه كه با ظهورمعجزات منافات ندارد, زيرا در هيچ كدام سلب اختيار نگرديده موجب الجا نمى گردد.

برخى رجعت را تاويل برده , مى گويند: مقصود از آن , بازگشت دولت حق , و حاكم شدن دين خدا بر خلق است , نه رجعت اشخاص پس از مرگ .

ايـن گروه از شيعه از اين رو دست به چنين تاويلى زده اند كه نتوانسته اند در مقابل انكار منكرين دليل قاطع اقامه كنند, و شبهات آنان را در زمينه ممتنع جلوه دادن رجعت جواب گويند.

بـايـد گـفت : رجعت تنها با روايات كه جنبه اخبار آحاد دارد ثابت نگرديده , بلكه باپشتوانه اجماع طائفه , اين امر به اثبات رسيده است .

چنين امرى , با اين صراحت , قابل تاويل نيست ((4)) .

عـلامه معاصر شيخ محمدحسين كاشف الغطا (متوفاى 1373 ه.ق ) در رد كسانى كه مساله رجعت را از اركان مذهب تشيع شمرده و بر آنان طعنه زده اند, مى گويد: عـقـيـده بـه رجعت , لازمه مذهب تشيع نيست , انكار آن زيانى ندارد, گرچه اين مساله براى آنان روشـن و بـديـهـى است , ولى ملازمه اى ميان تشيع و عقيده به رجعت وجودندارد... و اين مساله هـمـانـنـد برخى از اخبار غيبى مشهور است كه پيش از قيام قيامت صورت مى گيرد, مانند فرود آمدن حضرت مسيح (ع ), و ظهور دجال , و خروج سفيانى , و نظائر آن كه درباره نشانه هاى قيامت گفته اند.

اين گونه امور, ربطى به اساس تدين ندارد, و از ريشه هاى اسلام به شمار نمى رود,انكار آن موجب خروج از دين نمى گردد, و نيز اعتراف به آن , صرفا موجب دخول در دين نمى باشد.



آيـا كـسـانى كه بدين سبب بر شيعه طعن مى زنند, مى دانند رجعت چيست .

چه امتناعى دارد كه خـداوند گروهى را پس از مرگ زنده گرداند, با آنكه چنين پيشامدهايى در زمانهاى گذشته به وقوع پيوسته , و قرآن كريم از آنها ياد كرده است .

آيـا داسـتان حضرت حزقيل و زنده شدن كسانى را كه از خانه هايشان بيرون رفتند و ازترس مرگ فرار كردند و دچار مرگ شدند نشنيده اند.

آيـا آيـه كـريمه : ويوم نحشر من كل امه فوجا را نخوانده اند, با آنكه در روز رستاخيز بزرگ تمامى گروهها و ملتها محشور مى گردند... آرى , مـسـالـه رجـعـت را, وسـيـلـه اى براى طعنه زدن به شيعه , قرار دادن , شيوه دشمنان بوده است ((5)) .

دلائل و شواهد قرآنى 1 - آيه رجعت در سوره نمل , آيه 83 مى خوانيم : ويوم نحشر من كل امه فوجا ممن يكذب باياتنا روزى خـواهد آمد تا از هر گروهى دسته اى را برمى انگيزيم , از كسانى كه آيات ما رامورد تكذيب قرار مى دهند.

ايـن آيـه صـراحـت دارد كـه تـنـها دسته هايى از ستمكاران برانگيخته مى گردند, وهمانگونه كه گفتيم اين آيه نمى تواند در مورد حشر روز قيامت باشد, چون درباره قيامت مى خوانيم : ويوم نسير الجبال وترى الارض بارزه . وحشرناهم فلم نغادر منهم احدا.

وعرضواعلى ربك صفا لقد جئتمونا كما خلقناكم اول مره بل زعمتم ان لن نجعل لكم موعدا(الكهف , 18 : 45 و 46).

روزى كـه كـوهـهـا بـه حركت درآمده , و زمين رو شده است , و همه را برانگيختيم پس كسى را فـروگـذار نـنموديم .

همه آنها در يك رديف بر خداوند عرضه شده , به آنهاگفته مى شود: اكنون هـمـگـى نـزد مـا آمـديـد, هـمـانگونه كه روز نخست شما را آفريديم .

آرى گمان داشتيد چنين وعده گاهى نخواهيد داشت .

و در آيه ديگر مى خوانيم : ويـوم يـنـفخ فى الصور ففزع من فى السماوات ومن فى الارض الا من شا اللّه .

وكل اتوه داخرين (النمل , 27 : 87) روزى كه در صور دميده مى شود, تمامى كسانى كه در آسمان و زمين هستند دروحشت و هراس فـرو مـى رونـد, مـگـر كـسانى كه خدا خواسته مورد عنايت خاص اوباشند.

پس همگى در پيشگاه حضرت حق با فروتنى حضور دارند.

علامه طبرسى در ذيل آيه رجعت چنين مى گويد: آن دسـتـه از امـامـيه كه به رجعت عقيده دارند, به اين آيه تمسك جسته , مى گويند:من براى تـبعيض است , و بر آن دلالت دارد كه برخى از ستمكاران برانگيخته مى شوند.

.. و بر اين امر روايات بـسـيـارى از ائمـه اهـل بـيـت (ع ) وارد شده است كه پس از ظهور حضرت مهدى (عج ), خداوند گروههايى از تبهكاران را زنده مى كند تاعقوبت اعمال خويش را در همين جهان بچشند, و دچار خفت و خوارى گردند,مومنين را بر آنان چيره سازد تا انتقام خود را بستانند...

ولـى گـروهى از اماميه , اين روايات را تاويل برده , مى گويند: مقصود از رجعت ,بازگشت دولت حق است به صاحبان اصلى خود, كه همان ظهور حضرت مهدى (عج ) است . آنـهـا مـى گـويند: رجعت اشخاص , با حكمت تكلف كه همان آزمايش از روى اختياراست منافات دارد, زيـرا رجـعـت مـوجب جبر و الجا در تكليف است .

اما چنين نيست , زيرا جبر و الجائى در كار نبوده و هرگونه اختيار در پذيرش و انجام دادن اعمال اختيارى باقى و پابرجاست , چون صرفا ارائه دلائل و آيات الهى , همانند معجزات انبيا, مايه جبر و اكراه و سلب اختيار نمى گردد ((6)) .

اما كسانى كه دلالت اين آيه را بر رجعت نپذيرفته اند مى گويند: مـقـصود از اين دسته ها, همان پيشتازان گروه هاى كفر ونفاق هستند كه به عنوان سردمداران و مـسوولان مردم خويش , جوابگو خواهند بود, لذا آنان را جدا برمى انگيزند تا موضع خود را در ميان ملتهاى خويش روشن سازند. علامه طبرسى گويد: كسانى كه آيه را مربوط به قيامت مى دانند, مى گويند: منظور آن است كه دسته اى از روسا و پيشوايان گروه كافران , در قيامت برانگيخته و گردآورده مى گردند, تا حجت , بر آنان تمام گردد ((7)) .

فخر رازى مى گويد: اين آيه مربوط به امورى است كه پس از قيام قيامت انجام مى گيرد ((8)) .

آلوسى مى گويد: مراد از اين حشر كه نسبت به دسته هايى جدا انجام مى گيرد حشرمجددى است كـه براى سرزنش كردن آنان , و عقوبت نمودن آنان انجام مى گيرد, وپس از حشر اكبر, كه شامل تمامى خلق است , انجام مى گيرد ((9)) .

ولـى آنـچـه از سـيـاق آيـات بـه دست مى آيد, آن است كه اين حشر اصغر پيش از حشراكبر انجام مـى گـيـرد, و در ذيل همين آيه , در مورد قيام قيامت گويد: ويوم ينفخ فى الصور ففزع من فى الـسـماوات ومن فى الارض (النمل , 27 : 87) و اگر ترتيب نزول در آن رعايت شده باشد, نمودار آن است كه حادثه رجعت دسته هاى مورد بحث پيش از نفخ صور انجام مى گيرد.

2 - دو بار امامه و احيا در سوره مومن آيه 11 مى خوانيم : قالوا ربنا امتنا اثنتين و احييتنا اثنتين , فاعترفنا بذنوبنا فهل الى خروج من سبيل . در روز واپـسين كافران گويند: خداوندا, دو بار ما را ميراندى و دو بار زنده نمودى ,پس اينك به گناهان خويش گردن نهاديم , آيا براى بيرون شدن از اين گرفتارى راه چاره اى هست . در ايـن آيه , از دو بار ميراندن سخن رفته , كه هر ميراندن , حيات سابقى را مى رساند,همانگونه كه دوبار زنده نمودن , مرگ پيشين را حكايت دارد. مـيـرانـدن نـخست , پس از حيات دنيوى , و مرگ دوم , پس از حيات در رجعت است ,چنانكه احيا نخست , در رجعت , و احيا دوم در روز واپسين است . بـرخـى اماته اولى را همان حالت نطفه بودن دانسته اند, و اماته دوم را مرگ پس ازحيات دنيوى و حيات دوم را حيات اخروى . برخى ديگر حيات دوم را در قبردانسته اند كه افراد براى پرسش زنده مى شوند. و دليل بر اينكه حالت نطفه را حالت موت فرض كرده اند, آيه 28 سوره بقره است كه مى فرمايد: كيف تكفرون باللّه وكنتم امواتا فاحياكم ... كه مقصود حالت پيش از دميدن روح است . ولـى ايـن گفتار درست نيست , زيرا حالت پيش از دميدن روح را, موات گويند, نه اماته بدين سـبـب كه وصف موات , با هرگونه حالت فقد حيات موافق است , ولى اماته در صورتى است كه از چيزى سلب حيات شده باشد. عـلاوه بـر اين , بر فرض مزبور, بايد بر انسان سه بار موت و حيات گذشته باشد, نه دوبار: موت به معناى فقد حيات پيش از دميدن روح , موت پس از حيات دنيوى وموت پس از حيات برزخى . از ايـن گذشته اساسا تكرار موت و حيات , براى همه كس نيست . بازگشت در رجعت و نيز حيات برزخى در قبر و به طور مطلق پيش از روز رستاخيز براى همه كس نيست , بلكه صرفا براى كسانى است كه داراى ايمان محض يا كفر محض بوده اند. بـيـشـتر مردم پس از حيات دنيوى , مى ميرند و براى روز رستاخيز زنده مى شوند كه آيه 28 سوره بقره بدان اشارت دارد: كيف تكفرون باللّه وكنتم امواتا فاحياكم ثم يميتكم ثم يحييكم ثم اليه ترجعون ... شـما, مرده و فاقد حيات بوديد, پس به شما حيات بخشيد, سپس شما رامى ميراند و دوباره براى روز محشر زنده مى سازد. مومنان در بهشت نيز مى گويند: افما نحن بميتين الا موتتنا الاولى (الصافات , 37 : 58 و 59) مگر نيست كه ما ديگر نخواهيم مرد, جز يك مردن نخستين كه بر ما گذشت . 3 - زنده شدن اصحاب كهف يكى از دلائل صحت و امكان رجعت در اين امت , زنده شدن اصحاب كهف است كه در سوره كهف به آن تصريح شده : وتحسبهم ايقاظا وهم رقود... وكذلك بعثناهم ليتسالوا بينهم (الكهف , 18 : 18 و19) گمان مى برى كه آنان بيدارند, در حالى كه آنان آرميده اند... اين چنين آنان رابرانگيختم تا ميان خود گفتگو كنند. وكذلك اعثرنا عليهم ليعلموا ان وعداللّه حق وان الساعه لاريب فيها (الكهف , 18: 21) اين چنين , ديگران را بر آنان دلالت نموديم , تا بدانند وعده خداوند, درباره رستاخيز, حق است , و هنگامه قيامت هر آينه آمدنى است و جاى شك در آن نيست . ولبثوا فى كهفهم ثلاث مائه سنين وازدادوا تسعا (الكهف , 18 : 25). آنان در غارشان سيصد سال درنگ نمودند, و نه سال بر آن افزودند. و اين بدان جهت است كه سيصد سال قمرى كه متداول اعراب است , از سيصدسال شمسى نه سال كسر دارد, و چون آنان سيصد سال شمسى آرميده بودند, لازم آمد كه بر سال عربى افزوده گردد تا حساب درست آيد.

4 - داستان عزيز او كـالـذى مر على قريه وهى خاويه على عروشها. قال انى يحى هذه اللّه بعد موتها.فاماته اللّه مائه عـام ثم بعثه . قال كم لبثت . قال لبثت يوما او بعض يوم . قال بل لبثت مائه عام . فانظر الى طعامك و شـرابـك لـم يـتـسنه . وانظر الى حمارك . ولنجعلك آيه للناس . وانظر الى العظام كيف ننشزها ثم نكسوها لحما. فلما تبين له قال اعلم ان اللّه على كل شى قدير (البقره , 2 : 259) يا همانند كسى كه از كنار يك روستاى ويران شده عبور كرد, در حالى كه سقفهاى آن فروريخته بـود, و مـردم آن مرده و استخوانها پوسيده و پراكنده شده بود, با خودگفت : چگونه خدا, اينها را پـس از مـرگ زنـده مـى كند. در اين هنگام , خدا او را يكصدسال ميراند, سپس برانگيخت , و به او گـفت : (نوايى شنيد) چه قدر درنگ كردى .گفت : يك روز يا پاره اى از روز, به او گفت : نه بلكه يـكصد سال درنگ كردى . پس نگاه كن به خوردنى و آشاميدنى خود كه همراه داشتى , هيچ گونه فرسودگى در آن رخ نداده , ولى به الاغ خود نگاه كن كه چگونه فرسوده و از هم گسيخته شده ... كه ماتو را - زنده شدن تو پس از يكصد سال مردن را - نشانه اى براى مردم قرار دهيم (ازتو شنيده باور كنند كه زنده شدن مردگان حق است ) اكنون به استخوانهاى پوسيده واز هم گسيخته الاغ خـود نـگـاه كـن , تا چگونه آنها را فرآورده استوار مى سازيم , سپس گوشت بر آن مى پوشانيم . پس هـنـگامى كه اين حقايق بر او آشكار گرديد, گفت : هرآينه مى دانم خداوند بر همه كارى توانايى دارد.

5 - هفتاد هزار خانوار فرارى از طاعون يكى ديگر از دلايل صحبت و امكان رجعت در اين امت , داستان هفتاد هزار خانوارفرارى از طاعون است كه دچار مرگ ناگهانى شدند, و سپس با دعاى پيغمبرى -مى گويند: حزقيل , سومين وصى حضرت موسى بوده - زنده شدند. در اين باره چنين مى خوانيم : الـم تـر الى الذين خرجو من ديارهم وهم الوف حذر الموت . فقال لهم اللّه موتوا ثم احياهم . ان اللّه لذو فضل على الناس ولكن اكثر الناس لا يشكرون (البقره , 2 :243). آيا نديده اى - يعنى ندانسته اى - گروهى را كه از ترس مرگ از خانه هاى خود بيرون شدند - و به بـهـانه بيمارى طاعون از شركت در جنگ و جهاد خوددارى نمودند -خداوند فرمان مرگ آنان را صـادر نـمـود, سـپـس - بر اثر دعاى پيغمبرى عظيم الشان -آنان را زنده نمود. خداوند نسبت به بندگان خود بخشاينده است گرچه بيشتر مردم سپاس نمى دارند. گـويـنـد: اينان هفتاد هزار خانوار بودند كه از ترس مرگ , بيمارى طاعون را بهانه قراردادند, در جهاد شركت نجستند, و از خانه هايشان بيرون شدند. آنگاه در راه , مرگ همگى فرارسيد. و بر دست سومين وصى حضرت موسى (ع ) زنده شدند, و اينان گروهى از بنى اسرائيل بودند ((10)) .

6 - ماجراى هفتاد نفرى اصحاب موسى (ع ) موسى (ع ), هفتاد نفر از قوم خود را انتخاب نمود و با خود به كوه طور برد, و آنان درخواست رويت نـمودند, كه صاعقه آنان را در ربود, سپس با درخواست حضرت موسى (ع ) زنده گرديدند تا شكر خداى را به جا آورند. واذ قـلتم يا موسى لن نومن لك حتى نرى اللّه جهره فاخذتكم الصاعقه وانتم تنظرون . ثم بعثناكم من بعد موتكم لعلكم تشكرون (البقره , 2 : 56) ياد بياوريد هنگامى را كه به موسى گفتيد: ايمان نمى آوريم , تا خدا را بالعيان ببينيم ... پس صاعقه شـمـا را فراگرفت , در حالى كه نظاره مى كرديد - در مقابل اين عقوبت كارى نميتوانستيد انجام دهيد - آنگاه شما را پس از مرگتان برانگيختيم باشد تا سپاسگزار باشيد. عـلامـه طبرسى مى گويد: گروهى از اماميه به اين آيه تمسك جسته و رجعت را در اين امت روا دانسته اند ((11)) . سپس در اين زمينه به برخى اشكالات درباره رجعت اشاره دارد, كه آنها را در جاى خود مى آوريم .

7 - داستان زنده شدن قتيل اسرائيلى كـشـتـه اى در مـيـان بـنى اسرائيل يافت شد كه كشنده او شناخته نبود, و هر كس گناه آن را به گردن ديگرى مى افكند. دستور رسيد, تا گاوى را سر ببرند, و بيخ دم او را به كشته بزنند تا زنده شود, و خود, قاتل خويش را رسوا سازد. واذا قـتلتم نفسا فاداراتم فيها, واللّه مخرج ما كنتم تكتمون . فقلنا اضربوه ببعضها,كذلك يحى اللّه الموتى ويريكم آياته لعلكم تعقلون (البقره , 2 : 72 و 73). بـه يـاد آوريد هنگامى كه فردى را كشتيد و گناه كشتن او را به گردن يكديگرمى افكنديد, ولى خداوند آنچه را پنهان مى ساختيد آشكار مى سازد. پس فرمان داديم (تا گاوى را كشته ) و قسمتى از آن را (كـه همان بيخ دم او باشد) به كشته بزنيدتا (با اذن خدا) زنده گردد. اين چنين است كه خداوند مردگان را زنده مى كند, ودلائل خود را براى شما آشكار مى سازد, باشد تا انديشه كنيد.

8 - بازگشت مسيح (ع ) يـكـى از دلائل بـر صحت و امكان بازگشت به اين جهان پيش از قيامت , بازگشت حضرت مسيح (ع ) است كه پس از رفتن از اين جهان به جهان ديگر, بازمى گردد و باحضرت مهدى (عج ), بيعت كرده , در نماز به او اقتدا مى نمايد, و تمامى اهل كتاب به او ايمان آورده از او پيروى مى كنند: وان من اهل الكتاب الا ليومنن به قبل موته , ويوم القيامه يكون عليهم شهيدا(النسا, 4 : 159). تـمامى اهل كتاب - يهود و نصارى - پيش از مرگش به او ايمان مى آورند... و در روزرستاخيز بر آنان گواه خواهد بود. بـازگشت حضرت مسيح (ع ) رجعتى است كه پيش از روز قيامت انجام مى گيرد, وشاهد صدقى است بر صحت مدعاى شيعه بر امكان رجعت .

در ايـن زمـيـنـه , عـلى بن ابراهيم قمى از شهر بن حوشب ((12)) روايتى آورده گويد:حجاج بن يوسف ثقفى به من گفت : آيه اى در قرآن است كه مرا بيچاره كرده , گفتم :كدام آيه . گفت : وان اهـل الـكـتـاب الا لـيومنن به قبل موته با ايمان گمان كه ضميرقبل موته به من اهل الكتاب بـازمى گردد, گفت : به خدا قسم كه من دستور كشتن يهودى و نصرانى را مى دهم , و چشم به او مـى دوزم تـا ببينم لب حركت مى دهد,ولى هرگز, بلكه بى حركت مى ماند, بدو گفتم : نه چنين نـيـسـت كـه گـمان برده اى .گفت : پس چگونه است . گفتم : عيسى (ع ) پيش از قيام قيامت از آسـمـان فـرود مـى آيـد, آنـگـاه هـمه ملتهاى يهود و نصارى و غيره به او ايمان مى آورند, پيش از آنكه عيسى (ع ) بميرد, و در نماز به حضرت مهدى (عج ) اقتدا مى كند. گـفت : اين را از كجا آوردى . گفتم : از امام محمد بن على بن الحسين بن على بن ابى طالب (ع ). آنگاه گفت : جئت بها واللّه من عين صافيه آن را از چشمه زلالى دريافت كرده اى ((13)) .