در اين قسمت به بررسى وضعيت اجتماعى شيعيان ، و پايگاه اجتماعى و نفوذ رهبرى شيعه مى پردازيم .

1 - وضعيت شيعيان

وضعيت اجتماعى شيعه را در اين دوره على رغم اين كه بسيارى از شهرها از مراكز شيعه نشين است ، مى توان در فقر و فشار و اخراج از پست ها و از همه مهم تر محروميت از موهبت همنشينى و انس و مجالست با امام و در حقيقت به حداقل رساندن ارتباط با امام عليه السلام دانست .

ارتباط حداقل با امام عليه السلام

امام ، گرچه در اين دوره به صورت هاى مختلف با شيعيان خود تماس ‍ مى گرفت ، اما كنترل شديد امام عليه السلام از يك طرف و شكنجه و آزار كسانى كه با ايشان تماس مى گرفتند از طرف ديگر، باعث مى شد كه ارتباط امام عليه السلام با پيروان خود به حداقل برسد و همين امر سبب پى آمدهايى در ميان شيعه مى شد؛ گرچه با تدبير امام اين آفات به حداقل خود مى رسيد، اما به هر حال خالى از پى آمدها و مشكلات خاص خود نبود.

فشار

در اين دوره ، ((شيعيان ))از جانب ((خلفاى عباسى ))به شدت تحت فشار و اختناق بودند قبلا به برخى از جنايات ((متوكل )) در مورد ((شيعيان ))و ((علويان )) ، از تشكيل سپاه ((شاكريه ))گرفته ، تا خراب نمودن قبر امام حسين عليه السلام و... اشاره كرديم . او براى فشار هرچه بيشتر بر شيعيان ، به حاكم ((مصر))دستور داد تا ((طالبيون ))را به ((عراق ))تبعيد كند. حاكم ((مصر))نيز چنين كرد. آنگاه ((متوكل )) در سال (336 ه‍) آنان را به ((مدينه ))كه محل تبعيد ((علويان ))بود راند(358) .

وى همچنين به ساكنين ((حجاز))هشدار داد تا هيچ گونه ارتباطى با ((علويان ))برقرار نسازند و آنها را از نظر مالى حمايت نكنند. بسيارى از افراد بدين خاطر به شدت مجازات شدند. بنا به نوشته ((اصفهانى )) ، ((متوكل ))در نتيجه اعمال اين شيوه ها، ((علويان ))را با رفتارهاى خشونت آميزى در ((مدينه ))مواجه كرد. ((مدينه ))جايى بود كه ((علويان ))از ديگر مردم كلا جدا شده بودند و از حداقل احتياجات زندگى نيز محروم ماندند.

اخراج از پست ها

((مسعودى ))مى نويسد: ((متوكل )) ، ((اسحاق بن ابراهيم ))حاكم ((سامرا))و ((سيروان ))در استان ((جبل ))را به خاطر شيعه بودن از سمت خود بركنار شد . بسيارى ديگر از مردم نيز موقعيت هاى خود را به همان دليل از دست دادند؛ بعضى از آنها تصريح مى كردند كه علت اخراج و محروميت آنان ارتباط با امام است .

گرفتن امكانات اقتصادى

((متوكل ))سرزمين ((فدك ))را كه دارايى ((حسينيان ))بود مصادره كرد. درآمد ملك ((فدك ))بنا به نوشته ((سيد ابن طاووس ))در آن زمان بالغ بر 000/24 دينار بود. ((متوكل )) ، ((فدك ))را به ((عبدالله بن عمر بزيار))از هواداران خود اعطا كرد، و همان گونه كه در بالا اشاره كرديم به ساكنين ((حجاز))هشدار داد تا هيچ گونه ارتباطى با ((علويان ))برقرار نسازند و آنها را از نظر مالى حمايت نكنند.

((ابوالفرج اصفهانى ))مى نويسد: ((متوكل )) ، ((علويان ))را در تنگناى اقتصادى قرار داد و رسما هرگونه كمك و نيكى در حق آنان را ممنوع كرد و متخلفان را مجازاتى سخت و كيفرى سنگين مى داد.

2 - پايگاه اجتماعى و نفوذ رهبرى شيعه

نفوذ معنوى امامان شيعه عليهم السلام على رغم همه موانعى كه از جانب حكومت براى آنها پيش مى آوردند، روز به روز فزونى مى يافت تا آنجا كه قصر خلفا را هم در برگرفته بود، بسيارى از مردم شيفته آنان بودند و حتى برخى از وزرا و امرا، در دل به حقانيت آنان معترف و خلافت را تنها شايسته آنها مى دانستند، گرچه در ظاهر آن را پنهان مى داشتند. در اينجا مرورى خواهيم داشت . به نمونه هايى از پايگاه اجتماعى امام هادى و امام عسكرى عليهم السلام .

الف - نفوذ امام هادى عليه السلام

در اين بخش اشاره خواهيم داشت به نفوذ حضرت در ((دربار)) ، در ميان ((علويان )) ، ((اهل كتاب )) ، ((مردم مدينه ))و ((شيعيان ))آن حضرت .

در دربار

((متوكل ))به واسطه ((دمل ))بسيار بزرگى كه در آورده بود سخت بيمار شد، به طورى كه از شدت درد رو به مرگ بود و هيچ كس را جرئت ((نيشتر))زدن نبود. مادر ((متوكل ))(شجاع ) نذر كرد چنانچه پسرش از اين بيمارى بهبود يابد، مال زيادى را از اموال خود براى امام هادى عليه السلام بفرستد. ((فتح بن خاقان ))يكى از بزرگان و مقرب ترين افراد نزد خليفه - به ((متوكل ))گفت : خوب است كسى را به نزد ((ابوالحسن هادى ))بفرستى و از او در مورد علاج اين بيمارى پرسش ‍ كنى ؛ زيرا چه بسا او دستورى دهد و معالجه اى براى اين بيمارى بداند، ((متوكل ))گفت : كسى را نزدش بفرستيد، پس فرستاده ((متوكل )) رفت و به همراه دستورالعملى براى معالجه برگشت كه در اثر آن ، ((متوكل )) معالجه شد ....

((متوكل ))در پى سعادت هايى كه از امام هادى عليه السلام در ((مدينه ))مى شد، حضرت را به وسيله ((يحيى بن هرثمه ))به ((سامرا))فرا خواند. امام همراه افراد خانواده خود به طرف ((سامرا)) به راه افتادند. ((يحيى ))خود خدمتگزارى امام را به عهده گرفت و از تقواى حضرت شگفت زده شده بود. كاروان صحرا را درنورديد تا آن كه به ((بغداد))رسيد.

((يعقوبى ))نقل مى كند همين كه امام به ((ياسريه ))رسيد، ((اسحاق بن ابراهيم )) ، حاكم ((بغداد))به ديدار امام عليه السلام آمد و چون علاقه و شيفتگى مردم را به ايشان ديد از حضرت خواست شب را در ((بغداد))به سر برد .

((يحيى )) ، حاكم ((بغداد))را در جريان امر گذاشت ، حاكم ((بغداد))گفت : ((اين مرد (امام هادى عليه السلام ) زاده رسول خدا صلى اللّه عليه و آله است و تو، انحراف ((متوكل ))را از اهل بيت مى دانى ! پس اگر به او كلمه اى عليه امام بگويى او را خواهد كشت و روز قيامت ، پيامبر صلى اللّه عليه و آله خصم تو خواهد بود...)) . ((يحيى )) پاسخ داد: ((به خدا سوگند! جز نيكى از او نديدم و چيزى كه نپسندم از او نيافتم ...)) . سپس ((بغداد))را ترك كرده و راه ((سامرا))را در پيش ‍ گرفتند، همين كه به مقصد رسيدند، ((يحيى ))خود را شتابان به ((وصيف تركى ))كه از سران حكومت به شمار مى رفت رساند و او را از رسيدن حضرت آگاه ساخت ، ((وصيف ))نيز او را از نقل سخنانى كه موجب رسيدن گزندى به امام عليه السلام گردد برحذر داشت و گفت : ((اى يحيى ! به خدا سوگند اگر سر مويى از امام عليه السلام كم شود، تنها تو مسئول آن خواهى بود...)) .

و ((يحيى ))از يكى بودن سخنان ((اسحاق ))و ((وصيف ))درباره محافظت از امام عليه السلام و سلامتى او متحير شد .

نفوذ امام تا آنجا بود كه هنگام آمدن آن حضرت به نزد ((متوكل )) ، تمامى درباريان و نگهبانان قصر بى اختيار به احترام ايشان قيام مى كردند و بدون كم ترين بهانه جويى و به انتظار گذاشتن ، بى درنگ درها را مى گشودند و پرده ها را كنار مى زدند .

در ميان ((بزرگان ))

در مجلس وليمه اى كه براى فرزند يكى از خلفا برگزار شده بود، امام عليه السلام نيز دعوت شد. وقتى حضرت وارد شد همه حاضران به احترام او ساكت شدند ... .

در ميان ((علويان ))و...

((محمد بن حسن اشتر))علوى مى گويد: همراه پدرم با جمعى از عباسيان ، طالبيان و تعدادى از لشكريان و ديگر افراد بر درگاه ((متوكل )) عباسى بوديم كه ناگهان لبوالحسن امام هادى عليه السلام - وارد شد و آهنگ قصر خليفه را نمود، تمامى حاضران بدون استثنا از مركب هايشان فرود آمده و به حضرت احترام نمودند تا حضرت وارد قصر شد. مردى از آن جمع ، از اين تجليل و گرامى داشت به خشم آمد و لب به اعتراض گشود و گفت : اين همه تشريفات و احترام براى كيست ؟! چرا براى اين جوان اين همه احترام بگذاريم ؟ او نه از ما بالاتر است و نه بزرگسال تر، به خدا قسم هنگام خارج شدن ديگر براى او به پا نخواهيم خواست و از اسب فرود نخواهيم آمد... .

((ابوهاشم جعفرى ))به او چنين پاسخ داد: به خدا سوگند با ذلت و كوچكى به او احترام خواهى گذاشت ... . لحظاتى بعد امام عليه السلام از قصر خارج شد، بانگ تكبير برخاست و همه مردم به احترام امام به پا خاستند، ((ابوهاشم ))مردم را مخاطب ساخته ، گفت : مگر شما نبوديد كه تصميم داشتيد به حضرت احترام نگذاريد؟

گفتند: به خدا قسم نتوانستيم خود را كنترل كنيم و بى اختيار از اسب فرود آمده ، به ايشان احترام گذاشتيم .

سادات و بزرگان ، در احترام و بزرگداشت امام عليه السلام همصدا بودند و همگى رهبرى و فضل او را پذيرفته بودند. از جمله اين علويان ((زيد بن موسى بن جعفر))- معروف به زيدالنار - بود كه عموى پدر حضرت به شمار مى رفت و در آن وقت مردى معمر و كهنسال بود. روزى ((زيد))به قصد ديدار امام عليه السلام بر خانه آمد و از ((عمر بن فرج ))كه نگهبان در بود خواست تا برايش از امام اجازه ورود بگيرد، امام عليه السلام اجازه داد. ((زيد))وارد شد و در مقابل امام عليه السلام كه در صدر مجلس بود با ادب تمام و احترام ، دو زانو نشست و بدين گونه به امامت حضرت اعتراف كرد.

روز ديگر كه ((زيد))به حضور امام عليه السلام شرفياب شد، حضرت در مجلس حاضر نبود و ((زيد))در صدر مجلس نشست ، اندكى بعد امام عليه السلام وارد شد، همين كه ((زيد)) ، حضرت را ديد به سرعت از جاى خود برخاسته ، امام عليه السلام را در مكان خويش جاى داد و خود مؤ دبانه در مقابل ايشان نشست ؛ در اين زمان امام عليه السلام بسيار جوان و ((زيد))مردى مسن بود، ليكن حركت ((زيد))به عنوان اعتراف به امامت حضرت و فضيلت ايشان بود و تمامى قائلين به امامت ايشان چنين مى كردند .

در ميان ((مردم مدينه ))

وقتى كه مردم مدينه از ماءموريت ((يحيى بن هرثمه ))فرستاده ((متوكل ))براى بردن امام هادى عليه السلام به ((سامرا))اطلاع پيدا كردند از شدت علاقه به امام عليه السلام آن چنان ناله و شيون سردادند كه ((يحيى ))مى گويد: من همانند آن را نديده و نشنيده بودم به طورى كه مجبور شدم آنها را تسكين داده و تا سوگند نخوردم كه هيچ آزار و اذيتى به امام عليه السلام نخواهد رسيد، آرام نگرفتند .

در ميان ((اهل كتاب ))

نفوذ امام عليه السلام منحصر به مسلمانان و شيعيان نبود كه اهل كتاب را هم شامل مى شد. آنها به حضرت بسيار احترام مى گذاشتند و در گرفتارى ها و دشوارى ها به ايشان متوسل مى شدند و حتى به آن حضرت هدايائى نيز تقديم مى كردند.

((هبة الله بن ابى منصور موصلى ))چنين نقل مى كند: ((يوسف بن يعقوب مسيحى از دوستان پدرم بود، او روزى به عنوان ميهمان به خانه ما در ((بغداد))آمد، پدرم از او انگيزه آمدنش را پرسيد.

((يوسف ))جواب داد ((متوكل عباسى ))مرا احضار كرده است ، ولى علتش را نمى دانم ، من نيز خودم را به يكصد دينار بيمه كرده ام كه آنها را با خود آورده ام تا براى على بن محمد بن على الرضا عليه السلام هديه ببرم .)) .

نزد ((شيعيان سامرا))

((متوكل ))در ((سامرا))همواره مانع ديدار مردم با امام هادى عليه السلام مى شد، يك روز حضرت در قصر ((متوكل ))بود و جماعت زيادى از شيعيان در پشت در اجتماع كرده بودند، راوى مى گويد: از آنها پرسيدم براى چه اجتماع نموده ايد، گفتند: منتظر بازگشت مولايمان هستيم تا او را ببينيم و بر او سلام كنيم و آنگاه برويم ، پرسيدم : آيا او را مى شناسيد؟ گفتند: بلى همه او را مى شناسيم .

ب - نفوذ امام عسكرى عليه السلام

در اين فراز نيز مرورى خلاصه خواهيم داشت به پايگاه اجتماعى حضرت عسكرى عليه السلام در دربار خلفا و وزرا گرفته ، تا اهل كتاب ، علما، شيعيان و...

نزد ((خلفا))

برخى از خلفاى آن دوره ، همچون ((معتمد)) ، در حوائج مهم خود به آن حضرت متوسل مى شدند و از حضرت درخواست دعا مى كردند و يا در شرايط بحرانى و حساس ، آنها را به كمك مى طلبيدند؛ چنان كه ((معتمد))يك بار كه حضرت در زندان بود، دستور داد: حضرت را آزاد كنند تا در مقابل انحراف منحرفين ايستاده و شك و تزلزلى كه به وسيله آنها در ميان مردم ايجاد شده ، بزدايد، ((معتمد))خطاب به حضرت گفت : دين جدت را درياب .

همو در كلام ديگرش خطاب به جعفر، برادر امام عسكرى عليه السلام - هنگامى كه از او درخواست اعطاى مقام برادرش را داشت - گفت : مقام برادرت به دست ما نبود كه از جانب خداوند بود و على رغم تلاش فراوان ما در پايين آوردن منزلت برادرت ، وى به خاطر علم و عبادتش مدام بر نفوذش افزوده مى شد ....

نزد ((وزرا))

((عبيد بن خاقان ))از وزيران خلفاى عباسى كه همدوره امام عسكرى عليه السلام است مى گويد:

((اگر خلافت از ميان خلفاى بنى عباس جدا شود، كسى از ((هاشميان )) به غير از او (امام حسن عسكرى ) سزاوار آن نخواهد بود، تنها اين مرد است كه با علم ، عفت ، هدايت ، خويشتن دارى ، زهد، عبادت ، اخلاق زيبا و صلاح نفس ، شايسته خلافت مى باشد؛ پدرش نيز همچون مردى بزرگ و بخشنده ، دانشمند و خير خواه بود.

((احمد بن عبيد الله بن خاقان ))كه مردى ناصبى و از منحرفان و مخالفان اهل بيت عليهم السلام بود، پايگاه اجتماعى و نفوذ امام عسكرى عليه السلام را اين گونه توضيح مى دهد: ((در سامرا در بين علويان مردى را مانند ((حسن بن على بن محمد الرضا))در رفتار، عفت ، بزرگوارى ، بخشش و مورد احترام نزد فاميل و خليفه و همه بنى هاشم نديدم ؛ نه تنها آنها، بلكه تمام وزرا، منشيان و فرماندهان لشكر و ديگر مردمان ، حضرت را بر همه بزرگان مقدم مى داشتند .))

همو باز مى گويد: ((من از هيچ يك از بنى هاشم و فرماندهان و منشيان و قضات و فقها و ساير مردم در مورد او (امام حسن عسكرى عليه السلام ) نپرسيدم ، مگر اين كه ديدم او در نزد آنان در نهايت بزرگى و عظمت و منزلت جاى داشت و او را بر تمامى خاندان و بزرگان و همگان مقدم مى داشتند و همه بالاتفاق مى گفتند: او امام رافضيان است . و از آنجا كه همه در مورد او سخن به نيكويى مى گفتند و او را بزرگ مى داشتند در نزد من نيز مقام و منزلش بسيار بالا بود .

نزد امرا

يكى از فرماندهان و امرا، همين كه امام عسكرى عليه السلام را ديد بلافاصله به احترام حضرت از مركب پياده شد و اداى احترام نمود. حضرت به او فرمود: به جاى خود بازگرد، وى در حالى كه به حضرت احترام مى گذاشت بازگشت .

نزد ((طبيب متوكل ))

((بختيشوع ))پزشك مخصوص ((متوكل ))و از برجسته ترين طبيبان دوران امام عليه السلام بود. او به يكى از شاگردان خود كه عازم فصد كردن حضرت بود، گفت : ((ابن الرضا از من خواسته است تا كسى را براى فصد تو بفرستم . پس تو براى اين كار روانه شو و بدان كه او داناترين كسى است كه در زير آسمان زندگى مى كند. پس مبادا درباره دستورات او اهمال كنى يا بر او اعتراض نمايى .)).

نزد ((علماى ))آن عصر

امام عليه السلام مقامى بس بلند و رفيع در نزد علماى عصرش داشت . ((جاحظ))از نويسندگان بزرگ آن عصر با اين كه در ((بصره ))زندگى مى كرد و امام عليه السلام را در سنين جوانى - حدود 22 سالگى - درك كرده و 5 سال قبل از شهادت حضرت درگذشته بود، درباره حضرتش ‍ مى گويد: ((براى هيچ يك از خاندان هاى عرب و غير عرب ، به جز ((طالبيان )) اتفاق نيفتاده كه همگى آنان دانشمند، پارسا، پرهيزگار، دلير، بخشنده ، پاك و پاك نهاد، برخى از آنان جانشين پيامبر صلى اللّه عليه و آله و برخى ديگر نامزد جانشينى او باشند، اينها پدر به پدر عبارتند از: حسن بن على ، بن محمد، بن على ، بن موسى ، بن جعفر، بن محمد، بن على ، بن حسين ، بن على )) .

در نزد ((اهل كتاب ))

برخى از بزرگان و علماى اهل كتاب ، معترف به مقام و منزلت حضرت بودند به طورى كه حضرت در مورد بعضى از آنها مى فرمايد: حمد خداى را، كه نصارى را نسبت به بعضى از مسلمين به حق ما آگاه تر قرار داد.

از همان كسانى به امام عليه السلام ايمان آورده و به دست آن حضرت مسلمان شدند از جمله مى توان از ((انوش نصرانى ))و ((راهب دير عاقول ))نام برد .

نزد ((مردم ))

مردم از هر نقطه به زيارت حضرت مى شتافتند و در آن روزى كه بنا بود آن حضرت براى معرفى خود به دربار مراجعه كند، جمعيت زيادى از مشتاقان حضرت با چشمانى اشكبار به اميد ديدار ايشان در مسير امام اجتماع مى كردند، آنچنان كه راه بند مى آمد و كسى را توان گذشتن نبود. صداى شيون و ضجه مردم از همه جا به گوش مى رسيد، اما همين كه امام عليه السلام از خارج مى شد سكوت همه جا را فرا مى گرفت و همه محو تماشاى هيبت باشكوه امام عليه السلام مى شدند و براى او راه را مى گشودند و تا هنگام بازگشت ايشان ، مردم همان طور در انتظارش ‍ مى ايستادند .

((شيخ صدوق ))از قول ((احمد بن عبيدالله بن خاقان ))عامل خليفه در ((قم ))كه از ناصبى ها و دشمنان اهل بيت عليهم السلام تمام بازار تعطيل شد و بنى هاشم ، لشكريان ، منشيان و ساير مردمان به همراه پدرم (عبيدالله بن خاقان ، وزير معتمد عباسى ) به تشييع حضرت شتافتند. آن روز ((سامرا))از كثرت ازدحام و جمعيت و شيون ، همچون صحنه قيامت بود .))

در نزد ((شيعيان ))

اشعار ((ابو هاشم جعفرى ))از بزرگان اصحاب امام هادى و عسكرى عليهماالسلام در وصف امام عسكرى عليه السلام به خوبى گوياى مقام شامخ امامت شيعه نزد شيعيان آن حضرت است . ترجمه برخى از اشعار او چنين است :

((خداوند تمام معجزات امامت را به او (امام حسن عسكرى ) بخشيد، همان گونه كه به موسى عليه السلام معجزات شكافتن دريا و يد بيضا و عصا بخشيده بود.

پروردگار حجت و معجزى به پيامبران عطا نكرد مگر آن كه مانند آن را به اوصيا بخشيد. و اگر در اين مورد ترديد دارى ، پى جويى دليل و برهان بر تو است .))