براى شناخت هر چه بهتر تاريخ سياسى عصر ((غيبت صغرى ))و دست يافتن به تحليلى صحيح و جامع در مورد اين عصر، و پى بردن به علل و زمينه هاى غيبت امام دوازدهم (عجل الله تعالى فرجه الشريف ) و در نهايت عمق موضع گيرى امام ، بررسى وضعيت سياسى - اجتماعى و فكرى اين عصر در آستانه غيبت امام ، ضرورى است .

خلافت ((عباسيان ))بيش از پنج قرن (132-656 ه‍/ 794-1258 م ) به طول انجاميد؛ يعنى از سال خلافت ((ابوالعباس سفاح ))تا زوال آن به دست تاتارها در ((بغداد)) .

مورخان ، تاريخ خلافت ((عباسيان ))را به 4 دوره تقسيم كرده اند:

عصر عباسيان اول يا دوره نفوذ ((فارسان ))(132-232 ه‍/ 749-847 م ).

عصر عباسيان دوم يا دوره نفوذ ((تركان ))(232-334 ه‍/ 846-945 م ).

عصر عباسيان سوم ، يا دوره ((آل بويه ))از ((فارسان ))(334- ه‍/447 945-1055 م ).

عصر عباسيان چهارم ، يا دوره نفوذ ((تركان سلجوقى ))(447-656 ه‍/ 1055-1258 م ).

آنچه كه در اين فصل مورد نظر ما است ، بررسى عصر عباسيان دوم ؛ يعنى ازابتداى خلافت متوكل (232 ه‍) - عصر نفوذ تركان - و احيانا كمى قبل از آن ؛ از ابتداى ورود تركان به دستگاه خلافت در عصر خلافت ((معتصم )) (218 ه‍) و تغيير مركز خلافت از ((بغداد))به سامرا، تا شروع ((غيبت صغرى ))(260 ه‍) است .

اين بررسى در واقع نگرشى است به عصر مركزيت ((سامرا))از سالى كه ذكر شد تا كمى به آخر آن عصر . اين دوره مختصات و ويژگى هايى است كه بعضى از آن با خصائص دوره هاى سابق خلافت (عصر عباسيان اول ) مشترك ، ولى از برخى حهات منمايز است . گرچه ممكن است به بعضى از اينها در تاريخ عسكرين عليهماالسلام اشاره شده باشد، ولى همان طور كه گفته شد به عنوان يك جمع بندى و رسيدن به ديد كلى ، و دست يافتن به تحليلى جامع و صحيح نسبت به عصر غيبت ، مرورى يك جا و خلاصه به وضعيت سياسى - اجتماعى و فكرى ((عباسيان ))در آستانه آن عصر ضرورى است .

براى اين دوره مى توان ويژگى ها و خصائصى را به طور خلاصه برشمرد؛ اين ويژگى ها وضعيت سياسى - اجتماعى و فكرى اين عصر را در بر مى گيرد. وضعيت شيعه و پايگاه اجتماعى رهبرى آن در دوره را، به لحاظ اهميت آن در فصلى جداگانه (فصل بعدى ) بررسى خواهيم كرد.