دي شيخ با چراغ همي گشت گرد شهر كز ديو و دد ملولم و انسانم آرزوست

گفتم كه يافت مي نشود، گشته ايم ما گفت آنچه يافت مي نشود، آنم آرزوست





مدخل



بر اساس برخي روايات و احاديث اسلامي، گروهي از مردم جزو «ابدال» هستند؛ يعني آنهايي كه هرگز زمين از وجود پربركتشان خالي نمي ماند.



بدين جهت، برخي مي پرسند كه اينان چه كساني هستند، چند نفرند، از كدام شهر و ديار مي باشند، ويژگي هاي آنان كدام است، در كجا زندگي مي كنند، و آيا در زمان غيبت امام مهدي عليه السلام نقشي دارند يا نه؟



ابدال كيانند؟



در اين كه ابدال چه كساني هستند، نظرها متفاوت است كه ذيلاً اشاره مي شود:

1. جانشينان پيامبران



يك نظر اين است كه ابدال، اوصيا و جانشينان پيامبران هستند، كه پس از آنها زندگي مي كردند! خالد بن هيثم فارسي گويد: به امام رضاعليه السلام عرض كردم: مردم گمان دارند كه در روي زمين گروهي به نام ابدال وجود دارند، اينان كيانند؟



حضرت در پاسخ فرمود: «راست گفتند، منظور از ابدال، همان اوصيا و جانشينان هستند كه خداوند پس از مرگ و رحلت هر پيامبري، آنها را بدل و جانشين او قرار مي دهد تا اين كه به حضرت محمّدصلي الله عليه وآله آنها را خاتمه داد.»



2. امامان معصوم عليهم السلام



عقيده ديگر اين است كه منظور از ابدال، امامان معصوم هستند. محدّث بزرگوار، شيخ عبّاس قمي مي نويسد:

«از ديگر روايات نيز به دست مي آيد كه منظور از ابدال، امامان معصوم هستند.»



3. ياران خاصّ امامان



به باور عدّه اي ممكن است ابدال بر گروهي از ياران خاص و مقرّب امامان معصوم اطلاق شود. چنانچه محدّث بزرگوار به اين موضوع اشاره كرده و مي فرمايد:

«نيز احتمال دارد كه ياران خاصّ امامان معصوم باشند.»



4. گروهي از صالحين



نظريّه بعدي اين است كه ابدال گروهي از صالحان هستند كه هرگز زمين از وجود آنها خالي نمي گردد. چنانچه علاّ مه طريحي در اين باره مي نويسد:

«الأبدال قوم من الصّالحين، لاتخلو الدّنيا منهم، اذا مات واحداً بدّل الله مكانه آخر؛ ابدال گروهي از مردم صالح و نيكوكاري هستند كه هرگز زمين از وجود آنان خالي نمي گردد، و هرگاه يكي از آنها بميرد، خداوند فرد ديگري را به جاي او قرار مي دهد.»



5. پيش خدمتان امام زمان عليه السلام



احتمال پنجم اين كه ابدال بر گروهي از پيشكاران امام زمان عليه السلام اطلاق مي شود كه در زمان غيبت آن حضرت بوده و هرگاه يكي از اين افراد از دنيا برود، ديگري جاي او را مي گيرد. چنانچه علاّ مه مجلسي از امام محمّدباقرعليه السلام نقل كرده كه فرمود:

«لابدّ لصاحب هذا الأمر من عزله و لابدّ في عزلته من قوّة و ما بثلاثين من وحشة؛ به ناچار براي صاحب اين امر غيبتي هست و در آن غيبت قدرت و قوّتي براي او لازم است كه در آن زمان به وسيله سي نفر از همراهان، از وحشت و تنهايي بيرون مي آيد.»



كدام نظر، صحيح تر است؟



گرچه با تعدّد نظرات و احتمالات نمي توان جزم به يك احتمالِ بخصوص پيدا كرد امّا برخي شواهد و مؤيّدها وجود دارد كه با ضعيف بودن برخي از اين احتمال ها، برخي ديگر از قوّت بيشتري برخوردار خواهد بود.



«ابدال» نه جانشينانِ پيامبران هستند و نه امامان معصوم، اگرچه احتمال مي رود كه امامان باشند؛ چرا كه اگر احتمال اوّل را بپذيريم، امام رضاعليه السلام در پاسخ فرمود: «خداوند آنها را به حضرت محمّدصلي الله عليه وآله ختم داد». و اين روايت با روايتي كه مي گويد: «زمين هرگز از وجود اينان خالي نمي گردد.» سازش ندارد. و همچنين با رواياتي كه پيامبرصلي الله عليه وآله در اوصاف اينان بيان فرموده، تنافي دارد.



و احتمال دوم نيز بعيد است؛ چراكه امام رضاعليه السلام چنين چيزي را از خود دفع كرد و فرمود: «منظور، جانشينان پيامبران بوده كه آنها را به حضرت محمّدصلي الله عليه وآله خاتمه داد.» و اينجا گرچه احتمال دارد كه تمام معصومين را شامل شود؛ چراكه جانشينان پيامبر هستند ولي اوّلاً در هيچ روايتي عدد دوازده نيامده تا بر امامان معصوم مطابقتي داشته باشد، ثانياً در بين افراد عدّه اي زن آمده كه با امامان نيز سازگاري ندارد و ثالثاً اين عدّه بايد از نظر علم و فضيلت و رتبه، همپاي معصومين باشند تا در كنار آنان قرار گرفته باشند. در حالي كه به نظر ما در عالَمِ خلقت هيچ كس به رتبه وجودهاي مقدّس معصومين عليهم السلام نمي رسد. مرحوم محدّث قمي با ابراز ترديد از اين كه شامل امامان معصوم عليهم السلام باشد، فرموده:

«در دعاي روايت شده از امّ داود كه از امام صادق عليه السلام - در نيمه رجب - وارد شده، دلالت دارد كه ابدال غير از امامان هستند، اگرچه صراحتي در اين خصوص ندارد و ممكن است حمل بر تأكيد باشد.»



و دعاي مورد نظر اين است كه حضرت مي فرمايد: «الّلهمّ صلّ علي الأبدال و الأوتاد و السيّاح و العباد و المخلصين و الزهّاد و أهل الجدّ و الاجتهاد و اخصص محمّداً و أهل بيته بأفضل صلواتك و أجزك كراماتك».



بعيد نيست احتمال پنجم با عنايت به روايت امام محمّدباقرعليه السلام - كه در اين خصوص نقل گرديد - تقويت شود؛ يعني ابدال همان گروه سي نفري پيش خدمتان امام عصر هستند كه تا روز ظهور، هر يك از اين عدّه كم شود، خداوند شخص ديگري كه اوصاف و ويژگي هاي معيّني را داشته باشد، به خدمت امام مهدي عليه السلام بگمارد.



ابدال چند نفر هستند؟



امّا اين كه ابدال چند نفر هستند، بايد گفت: در بين روايات، اختلاف هست و تعداد آنها بين سي تا هشتاد نفر بيان شده است كه در اينجا به آن روايات مي پردازيم:

1. سي نفر - احمد بن حنبل در مسند خود از عبادة بن الصّامت، از پيامبرصلي الله عليه وآله نقل كرده كه فرمود: «الأبدال في هذه الامّة ثلاثون مثل ابراهيم خليل الرّحمان - عزّ و جلّ - كلّما مات رجل، أبدل الله تبارك و تعالي مكانه رجلاً؛ ابدال در اين امّت سي نفر هستند، همانند حضرت ابراهيم خليل الرّحمان و هر يك از اينان كه بميرد، خداوند فرد ديگري را جايگزين مي كند.»



2. چهل نفر - طبراني در المعجم الكبير از ابن مسعود، از رسول خداصلي الله عليه وآله نقل مي كند كه فرمود: «لايزال اربعون رجلاً من امّتي قلوبهم علي قلب ابراهيم يدفع الله بهم عن أهل الأرض يقال لهم الأبدال؛ پيوسته چهل نفر هستند كه قلبشان همانند قلب ابراهيم است. خداوند به وسيله آنها بلاها را از اهل زمين دور مي گرداند كه به آنان «ابدال» گفته مي شود.»



3. شصت نفر - مرحوم محدّث قمي در سفينة البحار از ثعلبي، از مردي از اهل عسقلان در ديداري كه با الياس داشته، از او مي پرسد كه ابدال چند نفر هستند؟



حضرت در پاسخ مي فرمايد: «شصت نفر مي باشند.»



4. هفتاد نفر - فخرالدّين طريحي آورده است: «الأبدال قوم يقيم الله بهم الأرض و هم سبعون؛ ابدال گروهي هستند كه خداوند به وسيله آنان زمين را بر پا مي دارد كه تعدادشان هفتاد نفر است.»



5. هشتاد نفر - در فردوس الأخبار از انس بن مالك نقل شده: «الأبدال أربعون رجلاً و أربعون امرأة، كلّما مات رجل منهم أبدل الله مكانه رجلاً، و كلّما ماتت امرأة أبدل الله مكانها امرأة؛ ابدال، چهل نفر مرد و چهل نفر زن هستند، و هرگاه يكي از مردان بميرد، خداوند مرد ديگري را به جاي او قرار مي دهد، و هر گاه يكي از زنان بميرد، زن ديگري را جايگزين مي كند.»



ابدال چه ويژگي هايي دارند؟



در كتابهاي شيعه و سنّي رواياتي وجود دارد كه پيامبرصلي الله عليه وآله به چند ويژگي از ويژگي هاي ابدال اشاره فرموده است:

الف) قلب ابدال همانند قلب ابراهيم است.



چنانچه عبادة بن الصّامت از پيامبر نقل كرده كه فرمود: «الأبدال ثلاثون رجلاً قلوبهم علي قلب ابراهيم عليه السلام».



شايد مراد پيامبرصلي الله عليه وآله از اين تشبيه، اين است كه اين چند نفر از نظر شدّت، صلابت، بردباري و ايستادگي در برابر حمايت از دين خدا همانند حضرت ابراهيم مي باشند، كه هيچ جرياني نمي تواند آنها را نسبت به دفاع از حريم دين، سست و بي تفاوت كند.



ب) سپر بلاي انسان ها



و از ويژگي هاي بسيار خوب ابدال اين است كه خداوند به وسيله اين وجودهاي مقدّس بلاها را از مردم دفع مي كند. چنانچه ابن مسعود از پيامبر نقل كرده كه فرمود: «يدفع الله بهم عن أهل الأرض؛ خداوند به وسيله آنها بلاها را از مردم زمين دور مي گرداند.»



ج) راضي بودن به قضاي خداوند



سه ويژگي ديگر براي ابدال نقل شده كه پيامبر فرمود: «الرّضا بالقضاء و الصّبر عن محارم الله و الغضب في ذات الله؛ راضي بودن به حكم و قضاي خداوند، پيشه كردن صبر بر محارم خدا - خودداري كردن از آلوده شدن به حرام - و خشمگين شدن براي خدا.»



د) مواسات و احسان و عفو



و از ديگر مشخّصه هاي ابدال اين است كه پيامبر فرمود: «يعفون عمّن ظلمهم و يحسنون الي من أساء اليهم و يتواسون فيما آتاهم الله؛ گذشت و عفو مي كنند از كساني كه به آنان ظلم كنند، نيكي و احسان مي كنند به آنان كه در حقّشان بدي كنند، ايثار و مواسات مي كنند در آنچه كه خداي به آنان داده است.»



ه) جود و سخا و خيرخواهي



همچنين ابن مسعود از پيامبرصلي الله عليه وآله روايت كرده: «پيوسته چهل نفر از امّت من هستند كه قلب هايشان همانند قلب حضرت ابراهيم مي باشد، خداوند به وسيله آنان - بلاها را - از اهل زمين دور مي گرداند كه به آنان ابدال گفته مي شود.» سپس رسول خدا فرمود: «بدانيد كه اينان هرگز اين مقام را از خواندن نماز و گرفتن روزه و صدقه به دست نياوردند.» عرض كردند: اي رسول خدا! پس به چه چيز به اين مقام رسيدند؟



پيامبر فرمود: «بالسّخاء و النّصيحة للمسلمين؛ به وسيله جود و بخشش و خيرخواهي مسلمانان.»



از كدام ملّيت و در كجا زندگي مي كنند؟



با توجّه به روايات گذشته، ابدال نه از طايفه و ملّيت خاصّي هستند و نه از شهر و ديار بخصوصي. بلكه ممكن است يك يا چند نفر از ابدال از يك شهر و يك طايفه بخصوصي باشند و نيز ممكن است هر يك از يك منطقه و شهري باشند.



به ويژه اگر ابدال را بر ياران امام زمان عليه السلام منطبق كنيم كه بدون شك، در شهرهاي مختلف زندگي مي كنند؛ مگر بر نقل فخرالدّين طريحي در مجمع البحرين كه چهل نفر از ابدال را از اهل شام و بقيه را از ديگر شهرها مي داند.



وي آورده است: «الأبدال قوم يقيم الله بهم الأرض و هم سبعون، أربعون بالشّام و ثلاثون بغيرها؛ ابدال قومي هستند كه خداوند به بركت آنها زمين را به پا مي دارد و عددشان هفتاد نفر است، چهل نفر در شام و سي نفر در ساير شهرها هستند...»



ناگفته نماند كه به طور قطع نمي توان گفت كه جايگاه اين افراد و نحوه تماس آنان با مردم، كجا و چگونه خواهد بود.



آيا مي توان جزو ابدال بود؟



با عنايت به برخي از احاديث، كه ابدال در همه دورانها و زمانها و مكانها وجود دارند، بدون شكّ و شبهه اي مي توان گفت هر كس با داشتن خصوصيات و ويژگي هاي ياد شده مي تواند از ابدال باشد؛ چراكه روي هيچ ملّيت خاصّي تكيه نشده است. همان گونه كه پيامبرصلي الله عليه وآله مردم را به اين نكته توجّه داد كه هرگز اينان به وسيله نماز و روزه و زكات به اين مقام نرسيده اند بلكه به وسيله جود و سخا و خيرخواهي مسلمانان بوده است. و همچنين در پاسخ برخي كه عرض كردند: يا رسول الله! ما را بر اعمال و كردار اينان راهنمايي كن. فرمود: «با گذشت كردن از كساني كه در حقّشان ظلم كرده اند و نيز احسان در برابر بدي، مواسات در آنچه كه خداوند به آنها داده است...» پس با داشتن چنين صفاتي مي توان جزو «ابدال» شد، اگرچه خود او هم به چنين مسئله اي توجّه نداشته باشد. البته اين، بدين معني نيست كه هر كس چنين ادّعايي كرد، بايد از او پذيرفت!