در بحث پيش ديديم که خداوند، فيض رساني و فيض بخشي را بر قانون «وساطت» قرار داده است، و جهان و امور جهان را بر بنياد قويمِ اسباب و مُسَبَّبات مبتني ساخته است. همچنين توجه کرديم که ولايت(وساطت در



[ صفحه 183]



فيض گيري و فيض بخشي) يکي ازعمده ترين قوانين سببيت است. اين چگونگي، در مرتبه و مراتب بعد عام تر مي شود، و وسايط و اسباب، به سلسله مراتب، فراوان مي گردند، و همه در ارتباط با واسطه نخستين قرار دارند.

يکي ازعلتها و حکمتهاي اين قانون(ترتب اسباب و مسبّبات)، اين است که بدين گونه فيض بيشتري افاضه مي شود، زيرا وسايط و اسباب فيض نيز وجود مي يابند، و از فيض وجود و ديگر فيضها بهره مند مي شوند. بدينسان، تراکم عظيم مُستفيضها و مُفيضها (فيضگيران و فيض بخشان [1] )، خود، قوانينِ مُحَير، و آميختگي شِگرْف، و تنظيم ژرف، و شور گسترده، و رابطه عميق، و غوغاي بي نهايت، و پهنه هاي بيکران هستي را پديد ميآورد.

جهان- چنانکه مي بينيم و علوم همه گواه آن است- از دقيقترين تنظيمات برخوردار است. نظم و تنظيم، در تحقق خارجي، مساويند. طبيعت تنظيم امور، در ارتباط با طول زماني، مستلزم اجمال و تفصيل است. «شب قدر»، يکي ازنهادهاي بزرگ نظم و تدبير امور است. شب قدر، مرحله «اجمال» است، و ظرف زماني سال، مرحله«تفصيل». [2] پس شب قدر و حضور مُجري- در ارتباط با کاينات جهان ارض- جزء نظامِ کلّي وجود است، و يکي ازارکان مهم تقدير و حکمت و نظم. تقديرات اين جهان، بر طبق حکمت خلل ناپذير، در اين شب به صورت اجمالي و کلي تعيين مي گردد، و سپس تفاصيل آن، در طول سال، تحقق مي يابد.

نفس ولي، و قلب او، [3] بزرگترين عامل رسيدن فيض است، به موجودات



[ صفحه 184]



و مخلوقات. و همانگونه که ولي، واسطه فيض است، مرکز تنظيمات فيضها و تقديرها نيز هست. فيوضات و همه سرنوشتها و تقديرها، در مرحله اجمال بر او عرضه

مي گردد، و در مرحله تفصيل، از طريق او و اراده او، تحقق مي يابد. خداوند را«ولي از ذُلّ» نيست، [4] اما«وليّ از عِزّ» هست.

بدينگونه مينگريد که جريان «شبِ قدر» (با محتواهاييخود، و به عنوان فاصله يک ساله تنظيم و تقدير امور)، جرياني ساده نيست، بلکه ناموسي است همواره در تداوم، و قانوني است بي هيچ دگرگوني. و اين امر از دو جهت، جزء نظام تکوين و تقدير است:

1- از جهت قانون وساطت در فيض.

2- از جهت قانون اجمال و تفصيل، در تنظيم و تقدير.