در امر هدايت انسان، و تشريع قوانين، و تعيين احکام، و بيان «صراط مستقيم» نيز، امر همين گونه است. امر هدايت و تشريع، خود فيضي عظيم است و افاضه اي بزرگ. پس اين امر نيز نيازمند واسطه قابل است. بايد نفوس قابل، وحيو هدايات و آيات الهي را دريافت کنند، و به بشريت برسانند و بياموزند. اينگونه نيست که هر نفسي مستعقد قبول وحي باشد، و هر کسي يا هر قومي خود، پيامبر خود و امام خود باشند. بايد واسطه فيض- که مستعد پذيرفتن وحي است- بيايد، و نفوس را تزکيه کند، و کتاب و حکمت تعليم دهد. اين حقايق، در«قرآن کريم» ياد شده است. و مبعوث ساختن و فرستادن معلم هدايت، جزء نعمتهاي الهي به شمار آمده است، نعمتهاي بزرگ، که خداوند آن را با تعبير «لَقَد مَنَّ اللهُ...» [1] ذکر فرموده است.

بشر، خود به خود، نمي تواند به کشف حقايق برسد، و به پايگاه عالي خداشناسي و توحيد دست يابد، و «تکليف الهي» خود را بشناسد. [2] بشر نمي تواند مسائل جهان بعد را بفهمد، و بدون تعاليم آسماني و گفتار انبيا، از آن دانستنيها آگاه گردد، و آنچه براي «حيات جاويد» لازم است و توشه آن راه و وسائل آن حيات است، تشخيص دهد. بشر نمي تواند شکل اعمال تکاملي و حکمت و اسرار آنها را بيابد، و راه حرکت صحيح و مستقيم را کشف کند. عقل نيز براي وصول به اين مقصدها کافي نيست. [3] عقل به منزله چراغيبيش نيست. اگر راه را به او نشان دادند، چه بسا بتواند آن را بپيمايد، اما نه خود مي تواند اصل راه را پيدا کند، و نه مي تواند مستقيم بودن راهي را- اگر خود پيدا کرد-



[ صفحه 182]



تضمين نمايد. [4] اين است عقل نيز، خود نيازمند به مدد رساني و دستگيري است. اين چراغ، پيوسته، به ريختن زيت و روغن، و پيراستن فتيله نيازمند است. پس در فيض هدايت نيز، بايد به انسان مدد برسد، و دست بشر گرفته شود، و عقل او، به استواري و استوار روي وادار گردد.

واسطه فيض تکويني و واسطه فيض تشريعي، در مصداق خارجي، يکي است: پيامبر، و به نيابت از پيامبر، امام. در پيامبر اکرم«ص» مرتبه کامل ولايت و رسالت، تحقق يافته است. در ائمه طاهرين، علي و اولاد علي، نيز هم ولايت است، و هم امامت، که نيابت از رسالت است. اينان، هم واسطه فيض تکوينند،



لَو لا وُجودُهُمُ لَمْ تَاْوِ صورَتُنا

اِلي الهَيولي، فَلَمْ نَخْرُجْ مِنَ العَدَمِ



و هم واسطه فيض تشريع



بآلِ مَحمّدٍ عُرِفَ الصَّوابُ

و في اَبياتِهِم نَزَلَ الکِتابُ