هر گونه فيضي، که از مبدأ فياض مي رسد، از طريق واسطه فيض، افاضه مي گردد. در واقع فيض اعظم، خود واسطه وجود و خلقت است. و به اعتباري، خلقت اصلي خودِ اوست. او نخستين خلق است، و سبب پديد آمدنِ ديگر مخلوقات. و فيض الهي، پيوسته از طريق او، و امتداداتِ وجودي او، به کاينات ايصال مي گردد. کسب فيض از مبدأِ مُفيض، نيازمند به واسطه قابل است. واسطه قابل، به قابليت خود، فيض را کسب مي کند، و به مستفيض مي رساند.

به تعبيري ديگر، در اينکه همه هستي و سراسر کاينات و آنچه در عالم



[ صفحه 180]



وجود هست- مجردات همه... و ماديات همه- از ذره و کوچکتراز ذره تا کهکشانها و بزرگترين جهانها و عوالم، تمام به فعل الهي تحقق يافته است، سخني نيست. فعل الهي، صادر از مشيت و اراده است. و از مشيتِ غني مطلق، و اراده جواد علي الاطلاق، افاضه و انعام مقصود است. بلکه بايد گفت، متعلِّق مشيت، همان افاضه و انعام است. حال، سخن در اين است که اين فيض رساني(افاضه) به موجودات، بي واسطه است يا با واسطه؟

واقع اين است که تعلق فيض، به موجودات عالي و داني، با واسطه است. و واسطه فيض نيز فيض است، بلکه حقيقت فيض همان است- چنانکه ياد شد.

حقيقت ولايت مطلقه، همان فيض است، و واسطه رسيدن فيض به ديگر کاينات. نفس وليّ مطلق، «وعاءِ مَشيت» است و مبدأِ سَرَيانِ فيضِ الهي است، و سرچشمه فَيضانِ جود و وجود، و ديگرِ فيوضات است به موجودات.

بنابراين، نفس ولي(پيامبر يا امام)، صاحب چنين مرکزيتي است در بطن هستي. و ملکوت او، معبر تداوم هستي، و فَيضانِ وجود، و تسلسل آفرينش و جود است.

به بيان ديگر، جهان، جهان سببيت است. همه چيز حساب شده است و بر اساس وسايط و اندازه و تقدير، تقديري از سوي مقدِّرِ عليم حکيم. در نفس همين جريان سببيت، و تقدير ازلي عظيم، وجود وليّ، نخستين نقطه فَيضان است، و مبدأِ فيضانهاي ديگر. بدين گونه ولي، در بطن و متن هستي جاي دارد. و او خود، سبب همه افاضه ها و انعامهاست: هستي ولي، سببيت دارد براي هستيهاي ديگر.

اين امر، در نظام حکيمانه وجود، چنان عام و شامل است- و در واقع، قانون است- که

مي بينيم حضرت آدم صَفي الله «ع» نيز، در مقام استفاضه توبه، بايد وسيله اي بجويد، و تلقّي«کلمات» [1] کند (فَتَلَقّي آدمُ مِن رَبِّهِ کَلِماتٍ، فَتابَ عَلَيه) [2] «فاء»، درتعبير «فَتابَ»، براي تفريع و ترتيب است، و اشاره



[ صفحه 181]



است به همين تَرَتُّب عليت.