فلاسفه اسلام نيز، به مسئله ولي کامل، و حضور خليفة الله در زمين توجه کرده اند. آنان نيز اين حقيقت را بر پايه مباني و استدلالهاي خويش مُبَرهَن ساخته اند، و با تعبيرهايي که ويژه اصحاب فلسفه است، آن را توضيح داده اند. شيخ فلاسفه اسلام، ابوعلي ابن سينا، در کتاب«الشِّفاء» در فصلي که راجع به امام و خليفه گفتگو مي کند، و مقامات و مراتب باطني و اخلاقي و علمي انسان کامل را گزارش مي دهد، مي گويد:

... وَمَن فازَ، مَعَ ذلک، بِالخَواصِّ النَّبَوية، کادَ يصيرُ ربّاً اِنسانياً... وَ کادَ اَن تُفَوَّضَ اليهِ اُمورُ عبادِ الله. و هُوَ سلطانُ العالَمِ الاَرضيّ، و خليفةُ اللهِ فيه. [1] .

- هرکس، علاوه بر آنچه(درباره امام و خليفه) گفته شد، داراي خواص پيامبري باشد، چنين کسيربُ النَّوع انسان تواند بود... و امور بندگان خدا به دست او سپرده تواند شد. و اوست فرمانرواي جهان خاکي، و همو خليفة الله است در زمين.

روشن است که مقصود از «اَلعالَمُ الْاَرْضيّ»، جميعِ کايناتِ ارضي است، [2] که تحت استيلاي ولايتي امام است، چنانکه از تعبير «رَبّاً اِنسانياً» نيز



[ صفحه 153]



استفاده مي شود، که مقصود، صاحب تأثير بودن است در تربيت صورت نوعيه. و تعبير

«تفويض امور»، هم شامل ولايت تکويني است، و هم ولايت تشريعي.

فيلسوف بزرگ، ميرداماد حسيني نيز، حقيقت ياد شده را، با تأييد و تأکيد، نقل کرده و تقدير فرموده است. [3] .