مي توان گفت که هيچ رشته اي از علوم معمول در بين پيروان اديان آسماني وجود ندارد که مؤلف بزرگوار در آن تبحر و ورزيدگي کامل نداشته و يا در آن کتابي ننوشته باشد. اين مطلب از مراجعه به کتابهاي وي، کاملاً معلوم و آشکار است و از لابلاي همين کتاب بسيار مختصر نيز خواننده با هوش در خواهد يافت که وي علاوه بر آگاهي کامل از علوم رسمي اسلامي، چقدر به تاريخ عمومي و بشري احاطه دارد.

و حال آنکه مي توان ادعا کرد که آرا و نظريات فقيه تاريخ دان، با فقيهي که از تاريخ عمومي هيچ گونه اطلاعي نداشته باشد، تفاوت فاحشي دارد، همانگونه که آرا و عقايد ديني و مذهبي شخص تاريخ دان، با شخص ناآگاه از جريانات تاريخي، بکلي از يکديگر متمايز است و لذا اگر نظريات علمي و اعتقادي مؤلف والامقام را، از لابلاي کتابهاي فقهي و اعتقاديش، با دقت ملاحظه و بررسي کنند و سپس با آراي علمي و اعتقادي ساير علماي اسلامي که از تاريخ اطلاعي ندارند مقايسه نمايند، معلوم خواهد شد که چه اندازه نظريات علمي و ديني اين دانشمند رشيد، محققانه بوده و از فکر روشن وانديشه آزاد، سرچشمه گرفته است. کافي است که فرد آگاه و آزاد به کتاب «اوائل المقالات» و «الجمل في حرب البصرة» و بعضي از رسايل دهگانه اش و نيز به همين کتاب پرارزش مراجعه کند تا حقيقت اين امر را دريابد.

ولي صد حيف که تعداد زيادي از کتابهاي مهم و حساس مؤلف عظيم الشأن،دردسترس نيست ودست جهل و ناداني،آنها را از بين برده و يا به کتابخانه هاي ليدن و لندن و برلن و امثال آنها منتقل کرده است.

در ميان شاگردان مؤلف والامقام که عده زيادي هستند و تمامي آنان از افتخارات و از فقهاي بزرگ شيعه و مورد اعجاب و تحسين غير شيعه نيز بوده اند، افرادي که مي توان گفت آزاد انديشي و روشنفکري اين نابغه بزرگ را به ارث برده اند، «سيد مرتضي» و «سيد رضي» دو برادر بسيار روشن و دانشمند علوي هستند.

من پس از دقت و بررسي زياد، هيچ دليل طبيعي و صحيحي براي افکار روشن و دقيق اين دو دانشمند بزرگ اسلامي، در مسايل علمي و مذهبي نمي توانم بپذيرم مگر همان چيزي که در باره استاد والامقامشان بيان کردم و آن احاطه کامل آنان بر تاريخ بشري بخصوص تاريخ اسلامي است و اين مطلب از مراجعه به کتابهاي «شافي» و «خصائص» و «تنزيه الانبياء» و بعضي از کتابهاي فقهي سيد مرتضي به وضوح آشکار مي شود.