شيعه در اين دوره به لحاظ فکري - عقيدتي از جايگاهي شايسته برخوردار است، چه اين که طرح مذهب به وسيله صادقين عليهاالسلام ريخته شده و احاديث، در شکل «اصول» و «جوامع» نگهداري شده اند [1] و معيارهاي شناسايي احاديث و تهذيب آنها توسط ائمه ديگر عليهم السلام به دست آمده، همان طور که شيوخ و شاگردان و اصحابي تربيت شده اند [2] تا هم کارگشاي حوادث باشند و هم از کيان اعتقادي و فقهي شيعه در برابر فرقه ها و گروه هاي مختلف، به خصوص اهل سنت که از حمايت و پشتيباني خلفا نيز برخوردار بودند؛ دفاع کنند.

حفظ اسلام و فرهنگ وحي و نگهداري آن از دستبرد حوادث و منحرفان از جمله وظايف امام است. روشنگري ها و موضع گيري هاي به جاي عسکريين عليهماالسلام در برابر انحرافات فکري جامعه از «صوفيه» و «واقفيه» گرفته تا «مفوضه»، «ثنويه»، «غلات» [3] و...، و پاسخگويي به مسائل فقهي و مشکلات فکري و دور کردن شيعيان از در افتادن در وادي هاي بيهوده و توان سوز «المحنة»، از ويژگي هاي بارز اين دوره است.

امام هادي عليه السلام در پاسخ سؤ ال يکي از شيعيان در مورد مخلوق بودن قرآن، چنين نوشت: بسم الله الرحمن الرحيم، خداوند ما و تو را از دچار شدن به اين فتنه حفظ کند در اين صورت بزرگ ترين نعمت را بر ما ارزاني داشته است و گرنه هلاکت و گمراهي است؛ به نظر ما بحث و جدال درباره قرآن (که مخلوق است يا قديم) بدعتي است که سؤ ال کننده و جواب دهنده در آن شريکند؛ زيرا پرسش کننده دنبال چيزي است که سزاوار او نيست و پاسخ دهنده نيز براي موضوعي بي جهت خود را به زحمت و مشقت مي افکند که در توان او نمي باشد.

خالق، جز خدا نيست و به جز او همه مخلوقند، قرآن نيز کلام خدا است، از پيش خود اسمي براي آن قرار مده که از گمراهان خواهي گشت. خداوند ما و تو را از مصاديق سخن خود قرار دهد که مي فرمايد: «متقيان کساني هستند که در نهان از خداي خويش مي ترسند و از جزا بيمناکند». [4] .

از ديگر اقدامات مهم عسکرين عليهماالسلام در اين دوره، ايجاد آمادگي فکري در شيعيان براي ورود به عصر غيبت بود، از جمله اين اقدامات، روايات فراوان آنان در مورد فرا رسيدن غيبت، بشارت به ولايت حضرت «حجت» [5] و ارجاع شيعيان به وکلا [6] و تاءييد برخي از کتب فقهي و اصول روايي [7] و بالاخره کم کردن تماس مستقيم شيعيان با آنها بود، به طوري که حتي در شهر «سامرا» به مراجعات و مسائل شيعيان از طريق نامه يا توسط نمايندگان خويش پاسخ مي دادند و بدين ترتيب آنان را براي تحمل اوضاع و شرائط و تکاليف عصر غيبت و ارتباط غير مستقيم با امام، آماده مي ساختند. [8] .

همچنان که خواهيم ديد، اين همان روشي است که بعدا امام دوازدهم (عجل الله تعالي فرجه الشريف) در زمان «غيبت صغري» در پيش گرفت و شيعيان را به تدريج براي دوران «غيبت کبري» آماده کرد.