شهيد بزرگوار و مرجع عاليقدر «سيد محمد باقر صدر» براي نهاد مرجعيت در طول تاريخ شيعه 4 يا 5 مرحله مطرح نموده که زاويه ديد در اين تقسيم بندي، درجه تحول در بافت اين نهاد، نوع تصدي مراجع براي امور، و درجه تصدي براي انجام وظايف نيز مدنظر مي باشد. مراحل ذيل مروري است بر اين مراحل.

مرحله 1:

ارتباط فردي و مستقيم مردم با مراجع در حد استفتا و افتا که از زمان اصحاب ائمه عليهم السلام تا عصر علامه حلي بوده است.

مرحله 2:

تشکيلاتي شدن دستگاه مرجعيت و ارتباط مردم توسط وکلاي مرجع با مرجع و تقسيم وکلا بر مناطق مختلف و جذاب حقوق به سوي آنان توسط وکلا، مؤ سس اين مرحله را مرحوم «شهيد اول» مي دانند و شهادت اين مرجع عاليقدر را مي توان در رابطه با همين موضوع دانست.

اين مرحله تا عصر «وحيد بهبهاني» ادامه داشت. در اين مرحله مراجع، متعدد بوده اند و مردم به تناسب دسترسي و شناخت خود از فقها به آنان رجوع مي کردند.

مرحله 3:

مرحله گسترش و تمرکز مرجعيت که از عصر مرحوم «شيخ جعفر کاشف الغطاء» تا عصر ورود استعمار به جهان اسلام ادامه داشت. در اين مرحله کارهاي ويژه هر مرجع، تقسيم بندي شده و براي هر کاري مسؤ ولي قرار داده شد، تمام مردم به سوي يک مرجع توجه داده شدند و معمولا يک مرکز براي مرجعيت از طرف علما معرفي مي شد. بدين ترتيب دايره مرجعيت از لحاظ مراجعه مردم به آنان، هم گسترش و هم تمرکز پيدا کرد.

مرحله 4:

مرحله ورود به صحنه مبارزات سياسي با استعمار خارجي و استبداد داخلي و حرکت به سوي حاکميت اسلام در صحنه زندگي و در سطح سياسي بين المللي که از عصر استعمار تا مطلع قرن پانزدهم هجري طول کشيده است.

مرجعيت، وظيفه دفاع از هويت اسلامي جامعه را - که با ورود استعمار اين هويت اسلامي مسخ مي گشت - بر عهده گرفته و تمام امکانات موجود را در جهت اين دفاع فکري و سياسي و نظامي بسيج نموده، و به کار برد، و تجديد حيات اسلام را در زندگي مردم امري ضروري دانسته و مستقيما رهبري مبارزات را با جان و دل بر دوش کشيد. با رهبري مستمر اين نهضت هاي ضد استعمار و ضد استبداد حضور فعال خود را در صحنه سياست هاي بين المللي واقعيت بخشيد، و عملا تخطي قدرت ها از مرجعيت شيعه و ناديده گرفتن آن، امري غير ممکن شد، مردم نيز تمام آرزوهاي خود را در حاکميت مراجع متعهد، وارسته، امانت دار و دلسوز خود تبلور يافته ديدند و دل به اين رهبري سپردند.

لذا مرحله پنجم

براي مرجعيت، مرحله تصدي حکومت و ولايت همه جانبه مقام فقاهت و ولايت، بر تمام شؤ ون زندگي جامعه اسلامي مي باشد که با تاءسيس نظام مقدس «جمهوري اسلامي» در مطلع قرن پانزدهم هجري شروع شد و مرجعيت به دوران تجديد حيات واقعي و بازسازي فرهنگي و ديني جامعه بر اساس تعاليم دين مبين اسلام آن هم بر اساس «فقه جعفري» وارد گشت و مرحله جديدي براي مرجعيت شيعه آغاز گرديد. [1] .