اين دوره هفتاد ساله مقارن است با زمامداري 6 تن از خلفاي «عباسي»، از پانزدهمين خليفه عباسي تا بيستمي آنان.

- المعتمد علي الله (256 - 279 ه -). [1] .

- المعتضد بالله (279 - 289 ه -). [2] .

- المکتفي بالله (289 - 295 ه -). [3] .

- المقتدر بالله (295 - 320 ه -). [4] .

- القاهر بالله (320 - 322 ه -). [5] .

- الراضي بالله (322 - 329 ه -). [6] .

ويژگيهاي وضعيت سياسي جاري در اين دوره به مانند ويژگيهاي دوره گذشته است. همان ويژگي هائي که در دوره قبل از غيبت امام مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) در جهان اسلام جريان داشت؛ مانند غلبه و استيلاي «موالي» به ويژه «ترکان» بر اوضاع سياسي جهان اسلام. اينها چه به عنوان وزرا و واليان و چه به عنوان فرماندهان نظامي، روز به روز بيشتر قدرت مي گرفتند و بر اوضاع جهان اسلام مسلط مي شدند.

به موازات اين استيلاي روبه فزوني «موالي» و «ترکان»، حکومت مرکزي روز به روز ضعيفتر مي شد. هرچه زمان مي گذشت خليفه در اداره امور مملکت بيشتر ناتوان مي شد، کارها را ديگران در دست مي گرفتند و حکومت مرکزي در اداره کشور به ويژه در کنترل مرزها بيش از گذشته توان خود را از دست مي داد.

در زمان «مقتدر» مرزبانهاي دريايي، در مناطقي؛ مانند «ارزن»، «ملطيه»، «ميافارقين»، «آمُد» و... به قدري شعيف و ناتوان شده بودند که قدرت مرزباني و جلوگيري از نفوذ دشمن را نداشتند، آنان با فرستادن گزارشي به «بغداد»، از حکومت مرکزي و خليفه عباسي تقاضاي کمک نمودند و تهديد کردند که اگر به آنان کمک نشود خود را به «روميان» تسليم خواهند کرد، ولي به سخن آنان توجهي نشد، به همين جهت شکست خوردند و ماءيوسانه برگشتند. [7] .

همچنين به جهت ضعف دستگاه خلافت و غلبه ترکان و موالي بر اوضاع سياسي جهان اسلام، خليفه نمي توانست تدبير امور را در دست بگيرد. او دائم از اهرم هاي فشار که در دست ديگران بود وحشت داشت.

گاهي به زور خليفه را وادار مي کردند تا فردي را از ولايتعهدي خلع کند و فرد ديگري را جايگزين آن نمايد، به عنوان مثال در سال (279 ه -) بر اثر فشارهاي گوناگون، «معتمد عباسي» مجبور شد پسرش را از ولايتعهدي عزل نمايد و برادرزاده اش «معتضد» را جانشين خود قرار دهد. [8] .

گاهي افسران ترک، خليفه را دستگير و از خلافت خلع مي نمودند و او را شکنجه مي دادند، براي نمونه در سال (322 ه -) عده الي از افسران ترک بر خليفه عباسي، «القاهر»، شوريدند و قصرش را محاصره کردند، او وقتي که سر و صدا را شنيد، از خواب بيدار شد، در حاليکه آثار مستي در وي نمايان بود، او را دستگير کردند و شکنجه دادند و چشمانش را از حدقه درآوردند. [9] .

گاهي بر اثر جنگ قدرت بين عباسيان، خليفه براي حفظ و دفاع از جان خود ناتوان مي شد، به عنوان نمونه در سال (267 ه -) بين «معتمد» و برادرش «موفق»، درگيري رخ داد و «موفق» پيروز شد و برادرش ‍ «معتمد»، را که خليفه بود زنداني کرد. [10] .

بنا به نوشته «مسعودي»، «موفق» او را در «فم الصلح» تحت نظر قرار داد و عده اي را هم براي حفاظت وي گماشت. پيش از اين وي به «موصل» فرار کرده بود و «موافق» توانست به واسطه وزيرش، «صاعد» او را برگرداند. [11] .

گاهي به قدري ارکان خلافت عباسي متزلزل مي شد که خليفه نمي توانست به فردي اعتماد کند و پست وزارت را به وي واگذار نمايد. گاهي اتفاق مي افتاد که خليفه عباسي فردي را به وزارت نصب مي کرد و او تنها به مدت دو روز وزير بود و روز سوم وي را عزل مي نمود. در همين رابطه «مسعودي» مي نويسد: «المقتدر بالله»، هيجدهمين خليفه عباسي، شانزده بار وزراي خود را تعويض نمود. و يا «القاهر بالله» نوزدهمين خليفه عباسي، در طول يک سال و اندي از خلافتش، 4 بار، وزير خود را جابه جا نمود.

اين عزل و نصب هاي پي در پي، گوياي اين واقعيت است که، خلافت و حکومت مرکزي عباسيان رو به ضعف نهاده بود و خليفه، نقش زيادي در اوضاع حکومت نداشت، حتي در همين عزل و نصب هاي پي در پي گاهي ديده مي شود که خليفه تحت تاءثير القائات زنان قرار مي گرفت و شخصي را از مقامش عزل و زنداني مي کرد.

بنا به نقل مورخان «سيده» مادر «مقتدر»، در همه کارهاي دولت مداخله مي کرد و عزل «علي بن عيساي» وزير در سال (304 ه -)، توسط او انجام شد. وزيري که بنا به نوشته «سيوطي» با تقوا و عفيف بود و در جهت عدالت و برقراري احکام اسلامي گام برمي داشت. [12] .

ابن اثير مي نويسد:

«ام موسي» نديمه «سيده» مادر «مقتدر» به خانه وزير رفت تا درباره مخارج و لباس خدمتگزاران قصر گفت و گو کند، وزير خوابيده بود، نگهبان وزير گفت: قدري درنگ کن تا وزير از خواب بيدار شود، او خشمگين شد و با ناراحتي تمام برگشت و به «سيده» مادر «مقتدر شکايت کرد، وقتي وزير از خواب برخاست و از آمدن «ام موسي» باخبر شد، نگهبان و فرزند خود را براي عذرخواهي به نزد «ام موسي»، پيش خدمت مادر خليفه فرستاد، اما نديمه اين عذرخواهي را نپذيرفت و به نزد «مقتدر» رفت و از وزير بدگويي کرد و خليفه عباسي او را از وزارت خلع و سپس دستگير و زنداني نمود. [13] .

و نيز او توانست «ابوالعباس خصيب» را از پست وزارت عزل نمايد.

دخالت هاي «سيده» خود نشانه اي از ضعف خليفه در امور مملکتي و به نوبه خود، عامل ضعف و کاهش اقتدار روزافزون خليفه بود.

با همه ضعف هايي که بيان شد، خلفاي عباسي هميشه بر ظلم هاي خود نسبت به مردم مسلمان مي افزودند، آنان براي ادامه حکومت خود از هيچ جنايتي فروگذار نمي کردند. جو اختناق و وحشت با شدت تمام در سراسر اين دوره حاکم بود، به ويژه در دوره «معتضد» (279 - 289 ه -) که به تعبير شيخ طوسي، در اين دوره بسيار سخت و دشوار، از شمشيرها خون مي چکيد. [14] .

آنچه بيان شد مربوط به ويژگيهاي و وضعيتي بود که از عصر قبل از غيبت صغري جريان داشت، و در اين دوره نيز برقرار بود.

اکنون به بيان خصايص و حوادثي که در دوره غيبت صغري اتفاق افتاد، مي پردازيم.