در اين زمينه ابن حجر در صواعق مي نويسد: «و مَرَّ له طرقٌ مبسوطة... و في بعضِ تلک الطرق أنه قال ذالک بِحَجّة الوِداع بعرفة. و في أخري أنّه قاله بالمدينة في مرضه، و قد اْمَتَلَأَتْ الحُجْرة من أصحابه، و في أخري أنّه قال ذلک بِغدير خُم، و في أخري أنّه قال لمّا قام خطيبا بعد انْصِرافه من الطائف... و لا تَنا في اِذ لا مانعَ من أنّه کَرَّ رَ عليهم ذلک في تلک المواطن و غيرهما، اِهتماما بِشأن الکتاب العزيز و العِترة الطاهرة». طرق گسترده اي براي حديث تمسک در قبل ذکر گرديد... در برخي از آنها آمده است که پيامبر اين حديث را در حجة الوداع در عرفه، گفته است. و در بعضي گفته اند، آن حضرت در مدينه هنگام بيماري - در حالي که اصحاب اطرافش گرد آمده بودند - بيان کرده است. طريق ديگر اين است که پيامبر اين حديث را در غدير خم فرموده، و نيز آمده است که آن حضرت آن گاه که از سفر طائف برگشت، در ضمن خطابه اي آن را ايراد کرد... اين طرق با هم سازگارند، زيرا مانعي ندارد که پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم در اين جاها و در مکانهاي ديگر حديث تمسک را بازگو کرده باشد، تا از اين طريق مردمان به شأن کتاب عزيز و منزلت والاي عترت طاهره، بيشتر توجه يابند و اهميت دهند.

از آنچه گذشت مي توان دريافت که حديث ثقلين از احاديث صحيح و متواتر است. و اگر کسي آن را در حد حديث «حسن» تنزل



[ صفحه 42]



دهد، بنابر آنچه علماء حديث در باره حديث حسن گفته اند، بي توجهي نسبت به آن با ديانت سازگار نمي نمايد. و اگر از هر حيثي به سند آن خدشه شود، باز هم نمي توان از عمل به مضمون آن سربرتافت. زيرا در زمره احاديث ترغيب و ترهيب در مي آيد که تساهل در سند آنها رواست. خطيب بغدادي به نقل از ابن سنجري در اين باره مي گويد: «سمعتُ النوفلي... يقول:... اذا رُوِينا عَنِ النبي صلي الله عليه و آله وسلم في فَضائلِ الاعمال و ما لا يَضَع حُکما و لا يرفعه تَساهَلْنا في الأسانيد» احمد بن محمد سجزي به نقل از نوفلي و او به نقل از احمد حنبل مي گويد: هر گاه روايتي از پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم درباره فضائل اعمال بما رسد، و حکمي را اثبات يا نفي نکند، از ضعف سندي آن چشم مي پوشيم.