بديهي است که هر گاه شرايط اجتماعي و اوضاع سياسي بطوري بود که امام نمي توانست يا مصلحت نمي دانست آزادانه و مستقيما با پيروانش ارتباط برقرار کند، چاره اي جز انتخاب



[ صفحه 17]



نماينده و معرفي واسطه اي بين خود و مردم ندارد، تا به وسيله او مسووليت رهبري خود را انجام دهد و اين روشي است خرد پذير و متداول. اين کر از زمان امام دهم کما بيش اجرا شد و رفته رفته به ميزان افزايش سختگيريهاي حکام و ازدياد اختفا و پنهان زيستي امام فعاليت و وساطت نمايندگان نيز بيشتر شد، تا اينکه از شروع غيبت صغري که سال 260 و وفات امام حسن عسکري (ع) بود وارد مرحله جديد و کامل خود گرديد و توقيعات - که موضوع بحث ماست - نيز در اين مرحله و به همين دليل به وجود آمد. اکنون بايد به شناخت نواب اربعه بپردازيم، که واسطه نشر توقيعات صادره از ناحيه مقدس امام زمان (ع) بودند، و تعدادي از توقيعات هم درباره خود آنهاست. اما پيش از آن بجاست کتب مرجع و ماخذ ما در نقل توقيعات معرفي شود، تا بر طبق روش علمي تحقيقات تاريخي به ارزيابي اسناد پرداخته باشيم. بنابر اين بحث آينده معرفي دو کتاب کهن سال ماخذ ماست.



[ صفحه 18]