شماره توقيعات در دو کتاب مرجع ما جمعا 92 عدد مي باشد، که پس از حذف آنچه مشترک هست 80 توقيع مي شود بدين شرح: در کتاب کمال الدين در بابي که به ذکر توقيعات وارده از امام قائم عليه السلام اختصاص دارد، 49 توقيع و يک دعا نقل شده که برخي کوتاه و بعضي طولاني است. اما شيخ طوسي در کتاب الغيبه در باب مخصوص توقيعات و مواضع ديگر 43 توقيع و خبر نقل مي کند، که بعضي از آنها را از جمله معجزات امام غايب شمرده، و برخي ديگر توقيعات است که با شرح موارد صدور آنها ذکر کرده و متضمن سرگذشتي است جالب توجه، و شماري ديگر دستخط امام زمان (ع) است که به صورت منشور - فرمان سر گشاده عمومي - صادر شده، و شامل مباحث اصولي مذهب است و ترجمه بعضي از آنها در پايان اين بخش خواهد آمد. از اين 43 توقيع 12 عدد منقول از صدوق است که بعضي عينا در کمال الدين ديده مي شود.



[ صفحه 70]



بنابر اين مجموع توقيعات غير مکرر در دو کتاب ماخذ ما 80 عدد مي باشد. ناگفته نماند بناي نويسنده در اين نوشتار استقصا و پي جويي براي جمع آوري همه توقيعات که در کتب حديث و روايت آمده نبوده است [1] ، بلکه تکيه بر کهن ترين آثار است و نقل نمونه هايي چند در ارتباط با مقصود، که آشنا کردن خوانندگان است با اين بخش از اخبار مذهبي و آثار برجا مانده از امام زمان (ع). اينک توقيات برگزيده را بر حسب موضوع دسته بندي کرده نقل مي کنيم، و در ابتدا اخباري را که حاکي از آشنايي شيعه با خط و توقيع امام خود است مي آوريم.