در کتابهاي لغت توقيع به اين معاني آمده: نشان گذاشتن و امضا کردن حاکم برنامه و فرمان، جواب مختصر که کاتب در نوشته به پرسشها مي دهد، دستخط فرمانروا، نوشتن عبارتي در ذيل مراسله. [1] .



[ صفحه 4]



در اصطلاح علم حديث پاسخ پرسشها يا اطلاعيه هايي است که به صورت کتبي از طرف امام براي آگاهي شيعيان فرستاده مي شده چنان که توقيعاتي از حضرت امام علي نقي و امام حسن عسکري عليهما - السلام نقل شده [2] ، اما معمولا توقيع به نامه هاي حضرت حجه بن الحسن امام زمان عجل الله فرجه گفته مي شود که توسط چهار تن نايبان خاص ايشان در زمان غيبت صغري به دست شيعيان مي رسيده. [3] محتواي اين توقيعات يا جواب سوالات خصوصي است يا تعليم احکام و رد شبهات مخالفان، يا تاييد و توثيق نواب اربعه و تکذيب مدعيان دروغين و تعيين تکاليف اجتماعي شيعيان در دوران نهان زيستي حضرت، که شرح آنها خواهد آمد. چنين به نظر مي رسد دانشمندان ما خواسته اند بين اخباري که شيعه آنها را در حضور امام بطور شفاهي فرا گرفته با آنچه به صورت حاشيه و



[ صفحه 5]



پي نوشت نامه از امام دريافت کرده تفاوتي موجود باشد، بدين جهت نوع دوم را توقيع خوانده اند، که با معاني لغوي و وضع نخستين آن نيز تناسب دارد، زيرا توقيعات معمولا جواب پرسشهايي است که در زير نامه به اختصار تحرير مي شده، و نشان درستي آنها دستخط شناخت شده [4] يا مهر نويسنده بوده که در توقيعات وجود داشته، و بدين ترتيب اصحاب ائمه و شيعيان زبده که با خط و نشان پيشوايان خود آشنايي داشتند به صدور آنها از طرف حجت خدا اطمينان کامل پيدا مي کردند.