دبليو. مادلانگ‌- مترجم: بهروز جندقي‌

قائم آل محمد در اصطلاح شيعه، معمولاً به مهدي اشاره دارد. واژه قائم، قيام کننده در محافل شيعه حداقل از اوائل قرن دوم هجري: هشتم ميلا‌دي به بعد براي اشاره به فردي از خاندان پيامبر به کار رفته که انتظار مي‌رودکه در برابر رژيم‌هاي نامشروع قيام کند و عدل را بر روي زمين احيا نمايد. ظاهراً اين واژه در مقابل قاعد يا اعضاي نشسته خاندان است که از کشيده شدن به کارهاي مخاطره آميز شورش نظامي اجتناب مي‌کردند. [1] از اين‌رو، اين واژه اغلب به صورت قائم بالسيف تعبير شده؛ يعني کسي که با شمشير قيام خواهد کرد. هم‌چنين اغلب به صورت قائم بأمر الله نيز تعبير مي‌شود که به معني کسي است که به امر خداوند جامه عمل خواهد پوشاند. با اين مفهوم اخير، واژهِ مذکور را در مورد هر امامي مي‌توان به کار برد. به همين جهت برخي احاديث اماميه تأکيد مي‌کنند که هر امامي قائم زمان خويش است (قائم اهل زمانه). اما اين واژه در مفهوم خاص خود به مهديِ مرتبط با معاد مربوط مي‌شود که به همين جهت گاه او را قائم الزمان و بطور رايج‌تر، صاحب الزمان يعني فرمانرواي عصر (نهايي) مي‌نامند. فرقه‌هاي مختلف و نخستين شيعه منتظر بودند که آخرين امام مورد قبول آن‌ها، که معمولاً رحلت او را نفي مي‌کردند، در نقش قائم بازگردد. فرقه‌هاي اماميه و اسماعيليه به طور وسيعي واژهِ قائم را به جاي مهدي به کار برده‌اند.

در ميان اماميه، که امامان آن‌ها، به ويژه از [امام] جعفر صادق به بعد، به عنوان يک اصل از درگير شدن در فعاليت‌هاي انقلابي خودداري مي‌کردند، روايات متعددي در رابطه با قيام امام قائم منتظَر، نشانه‌هاي (علامات) ظهور او، و اعمال و رفتار او نقل شده است. پس از رحلت امام يازدهم، امام دوازدهم يعني امام غايب به عنوان قائم شناخته شد که با ظهور خود پيش‌بيني‌هاي مربوط به اعمال و معجزات خود را تحقق خواهد بخشيد. در عقايد اماميه بين نشانه‌هاي اجتناب‌ناپذير (محتومه) آمدن قائم و نشانه‌هاي مشروط (مشترطه)، که ممکن است از جانب خداوند لغو شوند، تمايز قايل شده‌اند. در روايات دربارهِ نشانه‌هاي محتوم اتفاق نظر کامل وجود ندارد. آن‌چه غالباً ذکر شده است عبارت است از:

1- مردي يماني در يمن ظهور مي‌کند و همگان را به ياري قائم فرا مي‌خواند.

2- مردي به نام سفياني در وادي خشک (الوادي اليابس) در ماه رجب و در همان سال ظهور قائم قيام ميکند، دمشق و 5 استان سوريه را فتح مي‌کند [2] و سپس به دست قائم کشته مي‌شود.

3- يک صدا (ندا يا صيحه) از آسمان نام قائم را صدا مي‌زند.

4- ارتشي که سفياني عليه قائم اعزام مي‌کند در بيابان (بَيداء) نابود مي‌شود (خَس­ف).

5- روح پاک (نفس زکيه)، که قائم او را به عنوان سفير خود عازم مکه خواهد کرد، بين رکن و مقام به دست مکيان کشته مي‌شود.

در اعتقادات اماميه، در رابطه با آمدن قائم، مفهوم رجعت وجود دارد، که به معني زنده شدن برخي از افراد پليد و مؤمنين نسل‌هاي گذشته است به اين ترتيب فرصتي به مؤمنين داده مي‌شود تا انتقام صدماتي را که قبلاً متحمل شده‌اند بگيرند. انتظار مي‌رود که قائم از مکه حرکت خود را آغاز کند، جايي که او در همان‌جا ساکن شده و بر جهان حکومت خواهد کرد. [3] طبق يکي از روايات معتبر، حکومت او هفت سال به طول خواهد انجاميد که هر سال آن معادل ده سال عادي خواهد بود. طبق روايتي ديگر، او نوزده سال حکومت خواهد کرد. [4] اگرچه برخي روايات از حکومت فرزند قائم سخن ميگويند، اما اکثر آن‌ها تصريح مي‌کنند که پس از رحلت قائم تا قيامت و روز رستاخيز فقط 40 روز ناآرامي خواهد بود. [5] .

در اعتقاد اسماعيليه بُعد ديگري به مفهوم قائم اضافه شده و او را قائم القيامه ناميده‌اند، که به عنوان قاضي انسان‌ها عمل خواهد کرد، و مقامي بسيار عظيم و برتر از پيامبران و امامان به او نسبت مي‌دهند. [6] (جهت اطلاع از جزئيات به تعاليم اسماعيليه مراجعه کنيد).

در عقايد دروزيه، حمزه بن علي را قائم الزمان شناخته‌اند. [7] (به دروز (duruz) مراجعه کنيد).