در اين ديدگاه به طور عمده دو بعد از ابعاد شخصيت و زندگاني امام مهدي (ع) مورد توجه قرار مي گيرد: نخست اين که آن حضرت، حجت خدا، تداوم بخش سلسله حجتهاي الهي و دوازدهمين امام معصوم از تبار امامان معصوم شيعه (ع) است که در حال حاضر در غيبت به سر مي برند؛ دوم اين که ايشان شخصيتي است تاريخي که در مقطع زماني معيني از پدر و مادر مشخصي به دنيا آمده، حوادث متعددي را پشت سر گذاشته، با انسانهاي مختلفي درارتباط بوده و منشأ رويدادها و تحولات مختلفي در عصر غيبت صغري بوده اند.

براين اساس در بيشتر کتابهايي که با ديدگاه اعتقادي ـ تاريخي به بررسي شخصيت و ابعاد وجودي امام مهدي (ع) پرداخته اند با سرفصلهاي مشابهي روبرو مي شويم که برخي از مهم ترين آنها به قرار زير است:

1. لزوم وجود حجت الهي در هر عصر؛ 2. اثبات ولادت؛ 3. دلايل امامت؛ 4. ويژگيهاي شخصي؛ 5. فلسفه غيبت؛ 6. نواب خاص؛ 7. راز طول عمر؛ 8. معجزات؛ 9. توقيعات (پيامها)؛ 10. نشانه هاي ظهور آن حضرت و...

قطعاً پرداختن به همه کتابهايي که از قرنها پيش تاکنون با ديدگاه يادشده به رشته تحرير درآمده اند، در گنجايش اين مقاله نيست، پس به ناچار به ذکر عناوين و نويسندگان برخي از مهم ترين اين کتابها ـ که در واقع مصادر اصلي فرهنگ مهدوي شيعي به شمار مي آيند ـ به ترتيب تاريخ اشاره مي کنيم.

شايان ذکر است که برخي از اين کتابها در زمره مجموعه کتابهاي حديثي يا تاريخي شيعه اند که بخشي را به بررسي ابعاد اعتقادي و تاريخي فرهنگ مهدوي اختصاص داده اند:

1. الکافي، ابي جعفر محمد بن يعقوب کليني (درگذشته به سال 328 يا 329 ق)؛

همانطور که مي دانيد کتاب الکافي جزء کتابهاي چهارگانه (کتب اربعه) روايي شيعه است که در 8 جلد(عربي) به چاپ رسيده است.

اين مجموعه 8 جلدي شامل سه بخش کلي اصول (جلد 1 و 2)، فروع (جلد 3 ـ 7) و روضه (جلد 8) مي باشد که «اصول کافي» دربردارنده روايات اعتقادي، «فروع کافي» در بردارنده روايات فقهي و عبادي و «روضه کافي» شامل، روايات اخلاقي است.

شايان ذکر است که جلد اول و دوم کتاب الکافي که مباحث اعتقادي را دربردارد، با عنوان اصول کافي در چهارجلد ترجمه شده و در دسترس همه علاقه مندان به معارف شيعي قرار گرفته است. [1] .

بخش عمده اي از جلد اول (متن عربي) اين کتاب (صص 554-168) با عنوان «کتاب الحجّه» به بيان دلايل وجود حجت خدا در عالم هستي، ويژگيهاي امامان معصوم(ع)، دلايل امامت هر يک از امامان شيعه و تاريخ زندگاني آنها اختصاص يافته است.

عزيزاني که علاقه مندند مباحث يادشده را از متن ترجمه شده جست وجو کنند مي توانند به جلد اوّل اين کتاب (صص 395-236) و جلد دوم آن مراجعه کنند.

2. کمال الدين و تمام النعمة، ابي جعفرمحمد بن علي بن الحسين معروف به «ابن بابويه» و «شيخ صدوق» (در گذشته به سال 381 ق):

چنانکه مرحوم شيخ صدوق در مقدمه اين کتاب آورده است، امام مهدي (ع) در رؤيايي صادقه دستور تأليف کتاب يادشده را به ايشان داده اند.

کتاب کمال الدين و تمام النعمة که يکي از مصادر منحصر به فرد موضوع مهدويت به شمار مي آيد، مشتمل بر يک مقدمه و 58 باب است. در مقدمه به پاسخ برخي شبهات در مورد امام مهدي (ع) پرداخته شده و در ابواب کتاب موضوعات متنوعي مورد بررسي قرار گرفته است. برخي از موضوعاتي که در اين ابواب بررسي شده به شرح زير است: احوال کساني که عمرهاي طولاني داشته اند؛ دلايل نياز مردم به امام؛ رواياتي که از پيامبر (ص) و امام معصوم (ع) در مورد غيبت امام دوازدهم وارد شده است؛ ميلاد امام مهدي (ع)؛ کساني که آن حضرت را ديده اند؛ توقيعاتي که از امام مهدي(ع) رسيده است و...

اين کتاب نيز ترجمه شده و براي همگان قابل استفاده است. [2] .

3. کتاب الغيبة، ابن ابي زينب، محمّد بن ابراهيم بن جعفر، معروف به نعماني (از علماي قرن چهارم هجري قمري)؛

اين کتاب ياد شده مشتمل بر يک مقدمه و 26 باب است. نويسنده در مقدمه نسبتاً طولاني اين کتاب، به بيان دلايل و انگيزه تأليف کتاب پرداخته ودر ابواب مختلف آن موضوعاتي چون ضرورت شناخت امام(ع)؛ غيبت امام زمان(ع)؛ ويژگيها و خصائل حضرت صاحب(ع)؛ علائم پيش از ظهور؛ وضع شيعه هنگام قيام قائم(ع) و... را بررسي کرده است.

کتاب الغيبة نيز ترجمه شده و به همراه متن عربي در اختيار اهل پژوهش قرار گرفته است. [3] .

4. الإرشاد في معرفة حجج اللّه علي العباد، محمدبن محمدبن نعمان معروف به «شيخ مفيد» (درگذشته به سال 413 ق).

اين کتاب مجموعه کاملي از تاريخ زندگاني و شرح احوال و اوصاف امامان شيعه است که در يک مقدمه و 40 باب سامان يافته است. باب 35 تا 40 اين کتاب به امام مهدي(ع) اختصاص يافته و در آنها موضوعاتي چون تاريخ ولادت؛ ادله امامت؛ معجزات و نشانه هاي ظهور آن امام بررسي شده است.

متن اصلي اين کتاب نيز چون چند کتابي که پيش از اين از آنها ياد شد، به همراه ترجمه فارسي به چاپ رسيده است. [4] .

شايان ذکر است که شيخ مفيد(ره) رساله هاي مستقلي نيز در باب غيبت امام عصر(ع) و پاسخ به سؤالات و شبهات مطرح در اين زمينه دارند که از آن جمله است:

الرسالة في الغيبة [5] (چهار رساله مستقل) و الفصول العشرة في الغيبة. [6] .

5. کتاب الغيبة، ابي جعفر محمدبن الحسن الطوسي، معروف به «شيخ طوسي» (درگذشته به سال 460 ق.)

اين کتاب که در مجموعه معارف مهدوي شيعه جايگاه خاص و قابل توجهي دارد، از ديرباز مورد توجه علما و انديشمندان بوده و بسياري از کساني که در سده هاي اخير به تأليف کتاب در اين زمينه پرداخته اند، از آن بهره برداري کرده اند.

چنانکه شيخ طوسي (ره) در مقدمه کتاب آورده است، ايشان اين کتاب را براي بررسي مباحث مختلف مرتبط با غيبت حضرت صاحب الزمان (ع)، دليل آغاز غيبت و علت استمرار آن و همچنين پاسخ به شبهات و سؤالاتي که در اين زمينه ها از سوي مخالفان مطرح مي شده، به رشته تحرير درآورده اند.

اين کتاب نيز چون برخي ديگر از کتابهايي که از آنها ياد شد، ابتدا به مسئله امامت امام عصر(ع) در زمان غيبت و دلايل موجود در اين زمينه و همچنين اثبات تولد آن حضرت پرداخته و با ذکر برخي از توقيعاتي که از سوي آن حضرت صادر شده، معرفي برخي از کساني که در دوران غيبت صغري توفيق وکالت و نمايندگي از سوي امام مهدي (ع) را داشته اند و همچنين بيان برخي نشانه هاي ظهور مباحث خود را به پايان برده است.

کتاب ياد شده نيز ترجمه شده و براي کساني که توانايي استفاده از متن عربي را ندارند قابل استفاده است. [7] .

6. إعلام الوري بأعلام الهدي، [8] ابي علي الفضل بن الحسن الطبرسي معروف به «امين الاسلام طبرسي» (548ـ468 ق.). اين کتاب که در دو جلد به چاپ رسيده دربردارنده تاريخ زندگاني، دلايل و معجزات و فضائل و مناقب پيامبر گرامي اسلام(ص) و اهل بيت عصمت و طهارت (ع) است. در بخش پاياني کتاب يادشده مباحث مختلف مرتبط با امام دوازدهم شيعيان در ضمن پنج باب به شرح زير بررسي شده است:

باب اول: نام، کنيه، لقب، محل تولد، نام مادر امام دوازدهم و کساني که آن حضرت را ديده اند؛ باب دوم: رواياتي که در زمينه امامت امام دوازدهم از پدران آن حضرت رسيده است؛ باب سوم: چگونگي استدلال به روايات براي اثبات امامت آن حضرت، دلايل و نشانه هايي که در دوران غيبت صغري از آن حضرت آشکار شده و دلالت بر امامت ايشان مي کنند، برخي از توقيعات (نامه ها و پيامهايي) که از آن حضرت رسيده است، کساني که آن حضرت را ديده اند و يا وکيل ايشان بوده اند؛ باب چهارم: نشانه هاي سال و روز قيام قائم (ع)، سيره آن حضرت در زمان ظهور و خصال ظاهري آن حضرت؛ باب پنجم: پاسخ به شبهات و پرسشهايي که مخالفان مطرح مي کنند.

7. بحارالأنوار الجامعة لدرر اخبارالائمة الاطهار، محمدباقر مجلسي معروف به «علامه مجلسي» (1111ـ1037 ق.).

اين مجموعه: 110 جلدي، يکي از بزرگ ترين مجموعه هاي روايي شيعه به شمار مي آيد و دربردارنده روايات بسياري در زمينه هاي مختلف اعتقادي، اخلاقي، فقهي، تاريخي و... است. سه جلد از اين کتاب؛ يعني جلدهاي 51 تا 53 با عنوان «تاريخ الحجة» به بررسي ابعاد مختلف زندگي امام عصر(ع)، از تولد تا غيبت و از غيبت تا ظهور اختصاص يافته و در آن بخش عمده اي از رواياتي که در هر يک از اين زمينه ها از پيامبر اکرم (ص) و ائمه معصومين (ع) نقل شده، جمع آوري گرديده است.

مجلدات ياد شده که دربردارنده مطالب جلد 13 از چاپهاي قديمي بحارالانوار است به دفعات ترجمه شده و براي همه علاقه مندان قابل استفاده است. [9] .