در ميان بازارِ گرم و پوياي جمع چهل حديث، دانشوران شيعه و اهل سنّت بسياري از چهل حديث هاي خود را به سخنان، گفته ها، فضائل و مناقب بي شمار امام غائب اختصاص داده، و به عنوان يکي از عمده ترين و بارزترين مسائل دينيِ مورد نياز مردم بدان نگريسته اند.

آنان به دليل مقيّد بودن به عدد «چهل»، تنها به گوشه هايي بسيار محدود از احاديث، سخنان، فضائل، شؤون و مقامات امام زمان اشارت برده، ولي در عوض، با گزيده گويي و ايجاز درخشان، آثار دايرةالمعارف گونه اي را پديد کرده اند.

در اين مجال مي توان - براي نخستين بار - به فهرستي توصيفي از اين گونه اربعينيّات، به ترتيب تاريخي، چنين اشاره کرد:

1. الاربعون حديثاً في امر المهدي [1] : احمد بن عبداللّه اصفهاني، مشهور به حافظ ابونُعيم (430 - 334ق).

مجموعه اي از چهل حديث با سلسله اِسناد خود از رسول اکرم صلي الله عليه وآله را گرد آورده است که کهن ترين اربعين حديث، درباره امام زمان به شمار مي رود.

متن آن با حذف سند در اعيان الشّيعه [2] از سيّد محسن امين عاملي، بحارالانوار [3] از محمّدباقر مجلسي، حجّت بالغه از سيّد عبدالحجّت بلاغي، العرف الوردي في اخبار المهدي [4] از جلال الدّين سيوطي، غاية المرام از سيّد هاشم بحراني [5] ، حديقة الشّيعه [6] از مقدّس اردبيلي کشف الغمّه [7] از عليّ بن عيسي اربلي و نامه دانشوران ناصري [8] درج، و نقل ها و آگاهي هايي از آن در کشف المخفي في اخبار المهدي از يحيي بن حسن بطريق [9] ، اربعين سليمان بن عبداللّه ماحوزي بحراني [10] و احقاق الحق از قاضي نوراللّه شوشتري [11] ياد شده است.

رساله مورد بحث را نبايد با نگارش ديگر ابونُعيم با نام ذکر المهدي و نعوته و حقيقة مخرجه و ثبوته و يا نعوت المهدي و خروجه و ما يکون في زمانه و مدّته شامل چهل و نه روايت از پيامبر و صد و هفت روايت ديگر درباره امام مهدي عليه السلام - که ابن طاووس از آن، گزارشي ارائه کرده است- [12] يکي دانست. [13] .

اربعون حديثاً في امر المهدي در قرن ششم در حوزه علميّه ابوعلي صدفي در شهر «مُرسيه» به عنوان کتاب درسي تدريس مي شده، و از جمله حافظ عياض بن موسي يحصبي در سي و دو سالگي به سال 508ق آن را نزد ابوعلي صدفي خوانده است. [14] .

نسخه ها: 1) کتابخانه سيّد محمّدصادق آل بحرالعلوم در نجف، به کتابت همو؛ 2) کتابخانه اي شخصي در قم؛ 3) کتابخانه علي قلي ميرزا در تهران؛ 4) کتابخانه مرحوم ملک زاده (5 [15] کتابخانه فخرالدّين نصيري در تهران، کتابت فخرالدّين، پايان کتابت در 18 رجب سال 838ق [16] .

2. الاربعون حديثاً في امر المهدي: ابونُعيم (م430ق)، ترجمه: ابوالحسن عليّ بن حسن زوّاره اي (م947ق).

اين ترجمه در ضمن ترجمه المناقب درج شده، و نسخه هاي خطّي از آن در کتابخانه مرکزي آستان قدس رضوي، و کتابخانه آيت اللّه مرعشي موجود است.

3. الاربعون حديثاً في امر المهدي: ابونُعيم (م430ق)، ترجمه: ميرزا محمّد ملک الکتّاب.

به همراه اکسيرالتّواريخ، بمبئي: [بي نا]، 1308ق چاپ شده است.

4. الاربعون حديثاً في امر المهدي: ابونُعيم (م430ق)، چهار ترجمه ديگر به زبان فارسي.

از آن جا که اين اربعين در کتاب هاي ديگري که ذکر آن ها گذشت، درج شده است؛ پس به عنوان مثال، ترجمه آن را مي توان در جلد هفتم نامه دانشوران ناصري، حديقة الشّيعه، ترجمه هاي بحارالانوار و همگي ترجمه هاي کشف الغمّه يافت.

5. حجّت بالغه در ترجمه و شرح «اربعون حديثاً في المهدي» از ابونُعيم: سيّد عبدالحجّت بلاغي (م1397ق)، [بي جا]: چاپخانه خواجه، 1383ق، 268ص، وزيري.

6. الاربعين في ذکر المهدي مِن آل محمّد: حافظ ابوالعلاء حسن بن احمد عطّار همداني مُقري (569 - 488ق).

ابن ابي الرّضا در الاجازة الکبيرة [17] از آن ياد کرده، و نقل هايي از آن در ذخائرالعقبي في مناقب ذوي القربي [18] از محبّ الدّين احمد بن عبداللّه طبري (م694ق) و فرائد السّمطين [19] از ابراهيم بن محمّد جويني (م730ق) آمده، و حسن بن ابي الحسن ديلمي در قواعد عقائد آل محمّد از آن، اقتباس کرده است.

7. اربعون حديثاً في المهدي: سراج الدّين محدّث بغدادي قزويني (قرن ششم). سيّدحيدر آملي (ز 787ق) در جامع الاسرار و منبع الانوار [20] از آن ياد کرده است. [21] .

8. کفاية المهتدي في معرفة المهدي [22] : سيّدمحمّد ميرلوحي اصفهاني (زنده در 1085ق).

ترجمه، تفسير و شرح چهل حديث از کتاب اثبات الرّجعه نوشته فضل بن شاذان (م260ق).

ارزش هاي کفاية المهتدي که توسّط علي اکبر مهدي پور در دست تصحيح است [23] را ظاهراً بايد در استفاده از منابعي که هم اکنون مفقود شده اند، همچون کتب فضل بن شاذان و فرج الکبير محمّد طرابلسي جست وجو کرد. [24] .

نسخه ها: 1) کتابخانه مجلس شوراي اسلامي، شماره 126،833 برگ، به خطّ مؤلّف (2  [25] کتابخانه ميرزاحسين نوري؛ 3) کتابخانه سيّد آقا بن سيّداسداللّه بن سيّدِ حجّةالاسلام اصفهاني، کتابت محمّدمؤمن بن عبدالجواد در 7 ربيع الثّاني 1085ق 4) کتابخانه آيت اللّه مرعشي، شماره 10976، کتابت قرن 5  [26] 13) کتابخانه مرکزي دانشگاه تهران، شماره 619، کتابت عبدالجواد کاظمي [27] .

9. کفاية المهتدي: سيّدمحمّد ميرلوحي، تلخيص: توسّط يکي از شاگردان ميرلوحي. نسخه: کتابخانه دانشکده الهيّات و معارف اسلامي دانشگاه تهران، شماره (1122) [28] .

10. کفاية المهتدي: سيّدمحمّد ميرلوحي، تلخيص: توسّط گروه محقّقان، تهران: وزارت ارشاد، چاپ اوّل 1373ش، بيست و هفت به اضافه 364ص، رقعي.

شيوه نامه محقّقان اين اثر در گزينش مطالب، حذف ايرادها و اعتراض هاي ميرلوحي بر علّامه مجلسي و باقي گذاردن ديگر مطالب بوده است که البتّه در مقدّمه، از ذکر اين شيوه خود در گزينش موجود، خودداري کرده اند.

11. کشف الحقّ (الاربعين): ميرمحمّدصادق خاتون آبادي (م1272ق)، اصفهان: [بي نا، چاپ اوّل]1373ق، 236ص، وزيري؛ به تصحيح و تعليق داوود ميرصابري، تهران: مؤسّسه امام مهدي [و بنياد بعثت، چاپ دوم]1361ش، ح به اضافه 239ص، وزيري.

اين کتاب به «اربعين خاتون آبادي» شهرت داشته، و به شرح چهل حديث در دو بخش «قيام» و «رجعت» پرداخته، و تأليف آن در 1263ق به انجام رسيده است.

12. اربعينيّات: حسين عندليب زاده همداني (1287ش -...).

وي براي هريک از امامان، اربعيني نگاشته، و آخرين جلد مجموعه را به امام زمان اختصاص داده است.

13. تبيين المحجّة الي تعيين الحجّة: ميرزامحسن بن محمّد مجتهد تبريزي (م1352ق)، تهران: [بي نا]، 1346ق، 418ص.

14. چهل خبر در علامات ظهور مهدي منتظر: احمد هروي، يزد: گل بهار، چاپ اوّل 1368ق، 54ص، رقعي.

متن عربي و ترجمه فارسي چهل حديث درباره نشانه هاي آخرالزّمان.

15. الاربعون حديثاً في من يملأ الارض قسطاً و عدلاً: هادي نجفي (1342ش -...)، قم: نشر الهداية، چاپ اوّل محرّم 1411ق، 91ص، وزيري.

16. اميد عدل: هادي نجفي (1342ش -...)، ترجمه: محمّدرضا زادهوش (1359ش -...)، اصفهان: مهر قائم، چاپ اوّل پاييز 1382ش؛ چاپ دوم تابستان 1383ش، 176ص، رقعي.

نخستين ترجمه فارسي الاربعون حديثاً في من يملأ الارض قسطاً و عدلاً است که در مردادماه سال 1381ش انجام يافته، و هم اکنون، در پيش روي شما قرار دارد.

17. چهل حديث انتظار فرج حضرت مهدي عليه السلام: محمود شريفي (1331ش -...)، تهران: سازمان تبليغات اسلامي، چاپ اوّل 1370ش، 72ص، پالتويي؛ چاپ سوم 1374ش، 64ص، جيبي.

اين کتاب که بيست و دومين چهل حديث منتشر شده توسّط اين ناشر در شمار مي رود، شامل چهل حديث درباره انتظار شده است.

18. يوسف ناپيداي فاطمه زهرا: محمّد خادمي شيرازي (1306ش -...)، تهران: ميقات، چاپ اوّل 1370ش، 84ص، وزيري.

شامل متن عربي و ترجمه فارسي چهل حديث.

19. شناخت امام عصر: احمد سيّاح (1299ش -...)، تهران: نشر اسلام، چاپ اوّل 1370ش، 128ص، رقعي.

متن و ترجمه سي آيه از صد و سي و سه آيه اي از قرآن کريم که به امام غائب تفسير و تأويل شده؛ متن و ترجمه چهل حديث در فضائل و مناقب امام زمان به نقل از منتخب الاثر و يوم الخلاص؛ چهل قصيده و غزل در مدح امام زمان.

20. حضرت امام مهدي عليه السلام در قيرخ [29] حديث: گروهي از نويسندگان، ترجمه: حسين سرخابلي، تهران: بنياد بعثت، چاپ اوّل 1371ش، 21 به اضافه 3ص، رقعي.

حسين سرخابلي از مترجمان فعّالي است که تا کنون، کتاب هاي بسياري را از زبان هاي عربي و فارسي به زبان ترکي برگردانده، و کتاب حاضر را نيز از عربي به ترکي، ترجمه، و به صورت صفحه مقابل [30] ، ارائه کرده است.

21. چهل حديث پيرامون نور يزدان: علي اکبر مهدي پور (1324ش -...)، قم: حاذق، چاپ اوّل 1372ش، 120ص، رقعي.

احاديث، از چهل کتابِ پديد آمده به دست اهل سنّت که فصلي از کتابشان را به امام زمان اختصاص داده اند، استخراج شده، و به ترتيب زماني پيش رفته است.

22. چهل حديث پيرامون يوسف زهرا: علي اکبر مهدي پور (1324ش -...)، قم: حاذق، [چاپ اوّل]1372ش، 120ص، رقعي.

احاديث، از چهل کتاب که توسّط چهل نويسنده اهل سنّت پديد آمده، و اختصاصاً به امام زمان پرداخته اند، و از هر کتاب تنها يک حديث استخراج شده، و به ترتيب زماني پيش رفته است.

23. چهل حديث از «غيبت» فضل بن شاذان: علي اکبر مهدي پور (1324ش -...)، قم: حاذق، چاپ اوّل 1373ش، 120ص، رقعي.

اين کتاب با هدف بازسازي و احياي متن مفقود کتاب غيبت از فضل بن شاذان، از کتاب هاي مختصر اثبات الرّجعه و کفاية المهتدي استخراج شده است.

24. چهل حديث حضرت مهدي عليه السلام: محمود شريفي (1331ش -...)، تهران: سازمان تبليغات اسلامي، چاپ اوّل 1374ش، 66ص، جيبي.

25. چهل حديث در پرتو چهل آيه در فضائل حضرت وليّ عصر: گروهي از نويسندگان، تهران: سازمان مدارک فرهنگي انقلاب اسلامي، چاپ اوّل 1373ش، 83ص، پالتويي.

26. چهل حديث در پرتو چهل آيه در فضائل حضرت وليّ عصر: گروهي از نويسندگان، تهران: حديث، چاپ سوم 1375ش، 96ص، پالتويي.

27. چهل حديث در پرتو چهل آيه [31] در فضائل حضرت وليّ عصر: گروهي از نويسندگان، تهران: وزارت ارشاد، چاپ اوّل]1374ش]، 83ص، پالتويي؛ چاپ سوم 1378ش، 96ص، پالتويي.

اين کتاب که پنجمين چهل حديث منتشر شده توسّط اين ناشر در شمار مي رود، شامل چهل آيه از قرآن مجيد که با عنايت به چهل حديث، به امام زمان تأويل شده است، مي گردد.

28. چهل حديث در فضائل حضرت وليّ عصر: گروهي از نويسندگان، تهران: خانه کتاب ايران، چاپ اوّل 1374ش / 1416ق، 68ص، پالتويي؛ چاپ دوم 1375ش، 72ص، پالتويي.

احاديث اين اثر، از منابع هر دو گروه شيعه و سنّي، گردآوري و استخراج شده است.

29. چهل حديث انتظار: محمود شريفي (1331ش -...)، قم: معروف، چاپ اوّل 1375ش؛ چاپ دوم 1376ش؛ چاپ سوم 1378ش؛ چاپ چهارم 1382ش، 64ص، جيبي.

30. چهل حديث سيره مهدوي: محمود مدني بجستاني (1343ش -...)، قم: معروف، چاپ اوّل 1377ش؛ چاپ سوم 1379ش، 80ص، جيبي.

31. چهل حديث آخرين پيشواي معصوم: سيّدمحمّد طباطبايي، تهران: ايران نگين، چاپ اوّل 1378ش، 48ص، جيبي.

32. چهل حديث امام مهدي در کلام اميرالمؤمنين: صادق سيّدنژاد، قم: مسجد مقدّس جمکران، چاپ اوّل 1379ش؛ چاپ دوم 1380ش، 66ص، جيبي؛ چاپ سوم 1382ش، 36ص، رقعي.

33. چهل حديث در شناخت امام زمان: گروه محقّقان، قم: دليل ما، چاپ اوّل 1378ش؛ چاپ دوم 1379ش؛ چاپ سوم 1380ش، 48ص، رقعي.

34. گل ياسين حاوي دو اربعين حديث در ارتباط با حضرت حجّت: محمّد مطهّر، قم: اتقان، چاپ اوّل 1380ش، 96ص، جيبي.

چهل حديث از قول امام زمان و غالباً از بحارالانوار با ترجمه فارسي و ترجمه منظوم.

35. چهل سخن: مهدي شيزري، ويرايش: عبدالحسين طالعي (1340ش -...)، تهران: ريحان، چاپ اوّل 1381ش؛ چاپ سوم 1383ش، 48ص، رقعي.

گزيده اي است از سخنان حضرت مهدي عليه السلام.

36. از انتظار تا ديدار؛ چهل حديث از غيبت تا ظهور امام عصر (عج): سيّد جعفر خلخالي، قم: دليل ما، چاپ اوّل 1382ش، 64ص، رقعي.

متن عربي و ترجمه فارسي چهل حديث از پيامبر اکرم (ص) و ائمّه معصومين (ع).

37. چهل حديث؛ برگزيده اي از احاديث درباره حضرت مهدي (ع) و منتظران: محمّدکاظم بهنيا، ويرايش: عبدالحسين طالعي (1340ش -...)، تهران: ريحان، چاپ اوّل 1382ش، 116ص، رقعي.

38. شرح چهل حديث از حضرت مهدي: علي اصغر رضواني، ويرايش: حميده انصاري، محمّدجواد شريفي، قم: مرکز مديريّت حوزه علميّه قم، چاپ اوّل 1382ش، 134ص، رقعي.

متن عربي و ترجمه فارسي چهل حديث به همراه شرح کوتاه هريک از روايات مذکور.

39. زندگاني امام مهدي و شرح حال چهار نايب خاصّ آن حضرت به انضمام چهل حديث از آن بزرگوار: يوسف درودگر، تهران: جمال الحق، چاپ اوّل 1382ش، 120ص، رقعي.

40. چهل حديث پيرامون آخرين نشانه هاي ظهور، تهران: موعود عصر، چاپ دوم 1383ش، 36ص، پالتويي.

41. چهل حديث پيرامون مهدي آل الرّسول: علي اکبر مهدي پور (1324ش)، چاپ نشده است؛ نسخه خطّي کتابخانه مؤلّف. [32] .

احاديث اين کتاب از چهل کتاب که توسّط چهل نويسنده اهل سنّت پديد آمده، و اختصاصاً به امام زمان پرداخته اند، و از هر کتاب تنها يک حديث استخراج شده است.

42. چهل حديث پيرامون مهدي فاطمه: علي اکبر مهدي پور (1324ش -...)، چاپ نشده است؛ نسخه خطّي کتابخانه مؤلّف. [33] .

شامل چهل حديث از چهل صحابي پيامبر اکرم صلي الله عليه وآله مي شود.

علاوه بر چهل حديث هاي مذکور که به صورت مستقلّ و اختصاصي به امام زمان پرداخته اند، مي توان از دو دسته ديگر از چهل حديث ها سخن به ميان آورد: اربعين هايي که به جمع چهل حديث از چهارده معصوم پرداخته، و چه بسا صفحاتي را به احاديثي از امام عصر، و يا رواياتي درباره ايشان اختصاص داده اند؛ و دسته ديگري که به گردآوري چهل حديث از «هر يک» از معصومان روي آورده، و در حقيقت، چهارده «چهل حديث» را در مجموعه اي گردآورده اند.

بديهي است که مجموعه هاي گروه نخست، از بحث و دامنه اين کتاب شناسي خارج اند، امّا کتاب هاي دسته دوم، از آن جهت که در حقيقت، اربعيني مستقل را در ضمن مجموعه اي آورده اند، لازم مي سازد تا به نمونه هايي از آن ها اشاره کنيم:

43. چهل سخن: سيّدمحمّدحسين حجازي، تهران: فجر، 1335ش؛ تهران: انتشار، 1362ش، 254ص، رقعي.

شرح کوتاهي از زندگي پيامبرصلي الله عليه وآله و امامان معصوم عليهم السلام و چهل حديث از هرکدام.

44. از هر معصوم چهل حديث: محمّدعلي کوشا (1331ش -...)، قم: منطق، [چاپ اوّل]1373ش، 320ص، رقعي؛ قم: سينا، [ويرايش دوم]، چاپ دوم 1374ش، 352ص، رقعي.

ارائه متن و ترجمه فارسي چهل حديث از چهارده معصوم، به همراه شرح زندگاني هر يک از معصومان.

45. گفتار دل نشين چهارده معصوم شامل 560 حديث از چهارده معصوم از هرکدام چهل حديث: ترجمه محمّدمحمّدي اشتهاردي (1323ش -...)، قم: انصاريان، چاپ چهارم 1374ش؛ چاپ پنجم 1374ش؛ چاپ ششم 1378ش؛ چاپ هفتم 1381ش، 296ص، رقعي.

46. فروغ حديث: محمود شريفي (1331ش -...)، قم: معروف، چاپ اوّل 1375ش؛ چاپ دوم 1377ش، 264ص، وزيري.

شامل چهل حديث در هريک از موضوعات قرآن، بينش و حکمت، انتظار فرج و....

47. سيره و سخن پيشوايان: محمّدعلي کوشا (1331ش -...)، قم: پارسايان، چاپ اوّل 1376ش، 384ص، وزيري؛ چاپ دوم 1378ش، 390ص، وزيري.

در بخش نخست، زندگاني چهارده معصوم را در چهارده فصل آورده، و در بخش دوم، از هريک از آنان، چهل حديث به زبان عربي، و با ذکر منابع و مآخذ نقل کرده، و ترجمه فارسي هر حديث را به صورت زيرنويس آورده است.

48. گل واژه هاي پاکان: ناصر پاک پرور، تهران: مدرسه، چاپ اوّل 1376ش؛ چاپ دوم 1383ش، 280ص، وزيري.

ترجمه فارسي و متن چهارده چهل حديث از چهارده معصوم عليهم السلام.

49. الاربعون حديثاً عن کلّ معصوم: علي پناه اشتهاردي، به تصحيح کمال کاتب، قم: مؤسّسه سيّدة معصومه، چاپ اوّل شوّال 1420ق، 259ص، وزيري.

متن عربي چهل حديث از چهارده معصوم عليهم السلام در چهارده بخش فراهم آمده، و گاه با شرح و توضيح اندکي از سوي مؤلّف همراه است. «اربعون حديثاً عن الامام المهديّ المنتظر» در صفحات 221 تا 240 درج شده است.

50. چهل حديث: علي پناه اشتهاردي، ترجمه: ديلمي، قم: مطبوعات ديني، چاپ اوّل 1382ش، 512ص، وزيري.

51. اربعين الاولياء؛ چهل حديث از هر معصوم شامل 560 حديث، با فهرست موضوعي: اصغر تاجيک وراميني، تهران: نسيم دانش، چاپ دوم 1382ش، 336ص، رقعي.

52. چهل مجلس، هزار حديث؛ شامل چهل مجلس به ضميمه چهل حديث از هر معصوم: احمد دهقان (1350ش -...)، ويرايش: محمّدجواد کمار، قم: ناصر، چاپ اوّل 1382ش، 368ص، وزيري.