چهل حديث هاي آغازين، هدفي جز جمع آوري «چهل» حديث و شرح و توضيح کلمات و ترکيبات مشکل نداشت، ولي بعدها فراهم آورندگان اين آثار - بنابر ذوق و شيوه بينش ديني خود - هريک در گزينش روايات، شيوه هايي اختيار کرده، جانب خاصّي را در نظر گرفته، و به موضوعات و مباحث ويژه اي توجّه، نشان دادند؛ چنان که جمعي در اصول و فروع و احکام دين، عدّه اي در جهاد، برخي در ادب، بعضي در مواعظ و خطب، و گروهي در زهد [1] اربعين هايي نگاشتند.

اربعين حديثاً من اربعين کتاباً لاربعين اماماً عن اربعين شيخاً متّصلين باربعين صحابيّاً [2] و اربعين من مدن الکبار عن اربعين صحابيّاً لاربعين تابعيّاً [3] از نمونه هاي موفّق زمانه خويش بودند، و پس از آن، ابن عساکر چهل حديث از چهل شيخ از چهل شهر مختلف شنيد، و سپس آن ها را در دو جزء به رشته تحرير کشيد. [4] عافقي از راويان چهل قبيله، و رهاوي از راويان چهل شهر به گردآوري چهل حديث پرداختند. [5] ابن زهره پيرامون حقوق برادران ديني، محمّدمهدي تنکابني درباره مُتعه، جعفر بن محمّد تهراني در مسح دو پا، و دلدارعلي هندي در موضوع فضيلت دانش، چهل حديث گردآوردند. عبدالرّحمان بن احمد بن حسين خُزاعي اربعين في فضائل عليٍّ اميرالمؤمنين را پرداخت. [6] .

برخي محدّثان، موضوعي خاص را انتخاب کرده، و چهل حديث از چهارده معصوم درباره آن آوردند.

گروهي به تنوّع در احاديث گراييدند، و يا چهارده چهل حديث نگاشتند، و يا با انتخاب چهل موضوع، براي هر موضوع، چهل حديث گرد آوردند.

عدّه اي مضمون چهل حديث را در ابياتي به نظم کشيدند. دسته اي از فقيهان که آهنگ پديدآوردن کتابي فقهي داشتند، آن را در قالب چهل حديث عرضه کردند، تا علاوه بر وظيفه علمي، سزامند روايت مذکور نيز شده باشند.

بسياري کتاب اربعينشان را به رواياتي در فضل و فضيلت، فضائل و مناقب، و اثبات خلافت و امامت خاندان پيامبر اختصاص دادند، به صورتي که تنها در فضائل اميرمؤمنان، بيش از هفتاد اربعين به دست ما رسيده است. [7] .

از ميان اين تعداد چشم گير، مي توان به اسعد بن ابراهيم بن حسن حلّي اشاره برد. وي به نگارش اربعون حديثاً في الفضائل و المناقب پرداخت، و دليل آن را گفته شافعي و احمد بن حنبل دانست.

گفتار احمد بن حنبل بر اساس الهامي از جانب رسول خداصلي الله عليه وآله در خواب بود که:

من امّتم را به چهل حديث راجع به سنّت فرمان دادم؛ آيا فضائل اهل بيتم در شمار سنّت نيست؟ [8] .

[1] براي نمونه: اربعين عليّ بن فضل در فضائل دعا و دعاکننده؛ اربعين عبدالرّحمان سلّمي در اخلاق صوفيّه و کردار صوفيانه.

در دايرةالمعارف تشيّع ذيل «اربعون حديثاً» (ج2، صص53 - 52) و ذيل «اربعين» (ج2، صص54 - 53) ؛ دايرةالمعارف بزرگ اسلامي ذيل «اربعين» (ج7، صص431 - 430) نيز مي توان به مواردي دست يافت.

[2] حسيني دمشقي، ابوالمحاسن محمّد بن علي، ذيل تذکرة الحفّاظ، ص4.

[3] ذهبي، شمس الدّين محمّد بن احمد، سير اعلام النّبلاء، ج23، ص328.

[4] خوانساري اصفهاني، محمّدباقر، روضات الجنّات، ج2، ص66؛ روداني، محمّد بن سليمان، صلة الخلف لموصول السّلف، ص76.

[5] نسخه خطّي دارالکتب ظاهريّه دمشق، شماره 1040.

[6] نسخه خطّي کتابخانه آيت اللّه مرعشي (فهرست، ج3، صص24 - 23) ؛ نيز بنگريد: بغدادي، اسماعيل پاشا، ايضاح المکنون، ج2، ص265؛ ذيل بروکلمان، ج1، ص708؛ فصل نامه تراثنا، ش1، ص21؛ منتجب الدّين، عليّ بن بابويه رازي، الفهرست، ص157؛ تبريزي، علي، مرآت الکتب، ج1، صص24 - 23.

[7] فهرست و گزارشي اجمالي برخي از آن ها را بنگريد در: فصل نامه علوم حديث، ش18، صص172 - 157 و دوماه نامه آيينه پژوهش، ش66، صص191 - 185.

[8] شوشتري، اربعون حديثاً، ص7؛ تهراني، آقابزرگ، ذريعه، ج1، ص410؛ قندوزي حنفي، سليمان بن ابراهيم، ينابيع المودّة و....