از جمله ادله و براهين يکي برهان و قاعده اشراف امکان اشرف است که از تاسيس آن در حدود پنجهزار سال گذشته است و حکماي اسلام از اين برهان محکم البنيان و از اين قاعده شريفه در موارد بسيار استفاده نموده اند و استفاده ما از اين برهان در اين مقام اين است:

اگر ذات اقدس خداوند منان در نظام امکان يک فرد از نوع واحد يا افرادي از نوع واحد ايجاد فرمايد و اين افراد هست و موجود باشند و اشرف و افضل و اکمل آنها وجودش امکان داشته باشد حکم قاعده امکان اشرف اين است که اگر فرد اخس و انزل وجود دارد پس لابد اشرف و افضل از اين نوع حتما بايد موجود باشد در رتبه متقدمه.

زيرا اگر خداي متعال که وجود اخس را بيافريند حتما اشرف را آفريده است چه اگر نيافريده است يا وجودش محال بوده است و امکان نداشته که او را نيافريده و اين فرض غلط است زيرا که انسان ممکن الوجود است و ماهيت و طبيعت که موجود شد تمام افرادش در امکان علي السوي است.



[ صفحه 588]



پس اين ماهيت ممکن الوجود که در اخس و فرد انزل امکان دارد چطور در فرد اشرف و افضل امکان ندارد پس بدون شک امکان داشته است. فرض دوم که اگر ايجاد نکرد پس خدا عالم نبوده است به چنين فرد اشرفي و اين فرض هم غلط است چون خداي عالم محيط و عالم به فرد اشرف است.

فرض سوم اينکه علت اينکه فرد اشرف را نيافريد براي اينکه جهات فاعليتش وافي و قابل نبوده است اين فرض هم غلط است زيرا لازم آيد که قدرت حق محدود و متناخي باشد و حال آنکه خدا داراي و قدرت مطلقه نامتناهيه است و به ايجاد هر چيز قدرت کامله دارد.

فرض چهارم اينکه علت اينکه خدا فرد اشرف را نيافريد نه از باب عدم امکان و نه از جهت عدم علم و قدرت حق بوده بلکه از باب عدم مصلحت او را نيافريده است اين فرض هم غلط است زيرا آن مصلحت که در ايجاد افراد يا فرد انزل و اخس بوده است بلکه به طريق اولي صلاح و مصلحت در آفريدن او بوده است.

فرض پنجم اينکه علت اينکه خدا فرد اشرف را نيافريد نه از جهات چهارگانه فوق الذکر بود که فرضش غلط بود زيرا هم امکان داشت و هم خدا عالم و قادر به ايجاد او بو دوهم مصلحت در آفريدن او بود پس او را نيافريد لابد بخل و ضنتي داشت که او را ايجاد نکرد اين فرض هم غلط و بديهي البطلان است چه بخل و ضنت در ساحت اقدس ربوبي که فياض مطلق و جواد علي الاطلاق است راه ندارد پس حکم برهان امکان اشرف در ايجاد ممکن اشرف در تمام ادوار و اعصار از ازل تا ابد جاري و ساري و به موجب همين قاعده شريفه وجود ولي عصر بقيه الله حضرت مهدي صلوات الله و سلامه عليه الساعه موجود و حضرتش واسطه فيض بين خالق و مخلوق و با اينکه از نظر غائب است اما تکوينا و تشريعا فيض آن وجود مبارک به خلق و اهل عالم مي رسد و هو المطلوب.



[ صفحه 589]