اولا: اگرچه - به علت اينکه ما از حقايق امور بي اطلاعيم - تصور بياناتي که به معصومين نسبت داده شده براي ما مشکل است، اما قبول اينکه خداوند مقدر کرده باشد که روزي اين حوادث، اتفاق بيفتد هيچ اشکالي ندارد، کما اينکه در گذشته، امور خارق العاده اي در جهان اتفاق افتاده که اگر به گفتار کساني که آنها را مشاهده کرده اند يا اخبارش را نقل کرده اند اعتقاد نداشتيم، يا آثار باقيمانده از آن را نمي ديديم، ممکن نبود آن را باور کنيم، نسبت به مسائلي که در آينده ممکن است اتفاق بيفتد عينا همين وضع وجود دارد- و بعيد بودن و غير ممکن به نظر رسيدن چيزي، نبايد ما را يکسره به وادي انکار بکشاند- به خصوص آنکه کسي که از اين



[ صفحه 144]



امور خبر داده است به حقايق عالم و آنچه بوده و هست و خواهد بود آگاه است.

ثانيا: ممکن است مقصود از نشانه هايي که براي دجال ذکر شده است کنايه از وسايل و ابزار پيشرفته امروزي مثل هواپيماها، موشکها، قمر مصنوعي، راديو، تلويزيون و يا دست ساخته هاي ديگر انسان که هنوز به ميدان اختراع پانگذاشته يا حتي مخترعش متولد نشده است باشد، و بنا بر احتمال، امام عليه السلام با چشم حقيقت بين خويش، آنچه را در دوره ي نزديک به ظهور واقع مي شود مشاهده فرموده است، اما چون آن دوره فهم و درک اين پيشرفتها را نداشته اند و تصور آن برايشان ميسر نبوده است امام عليه السلام با اين تعبيرات به آنها اشاره فرموده است، و هر چند بعضي از جملات حديث، با اين بيان سازگاري ندارد اما در هر حال چنين احتمالي مردود نيست.

در هر حال صرفا به خاطر عجيب و غريب بودن اين مسائل و امکان بحث و مناقشه و خدشه وارد کردن در سند احاديث، نمي توان مضامين اين گونه روايات را انکار کرد، زيرا در رواياتي که از پيامبر و اهل بيت عليهم السلام نقل شده است نظير اين مطالب، بسيار زياد است.



[ صفحه 145]