موضوع اصلي اين تحقيق دامنه دار، بررسي ابعاد مختلف شعر مهدوي در زبان فارسي است. نگارنده براي اولين بار، موضوعات شعر مهدوي را مورد تجزيه و تحليل قرار داده و با عبور از مسيرهاي ناهموار و خطرخيز آن، به ارائه ي انواعي از شعر مهدوي در زبان فارسي توفيق يافته است که علي رغم تفاوت هاي موضوعي، ارتباط منطقي خود را حلقه وار با زنجيره ي شعر مهدوي حفظ کرده اند و ضمن ارائه ي شاهد مثال هاي فراوان براي هر مورد، به کندوکاو «بايدها» و «نبايدهاي» مطرح در اين نوع از شعر آييني پرداخته و موارد «امري و الزامي» و «نهيي و پرهيزي» آن را مشخص کرده است.

بديهي است با در نظر گرفتن ابعاد مختلفي که در شعر مهدوي مطرح است و با عنايت به اين که تا کنون، تحقيق بايسته و مستقلي در اين موضوع صورت نگرفته و اين اثر، اولين تحقيق ذو ابعادي است که به بررسي موضوع «مهدويت در شعر فارسي» پرداخته است، حضور کاستي ها در اين اثر، چندان دور از انتظار نيست. نگارنده با گشودن پنجره اي بر روي مشتاقان شعر مهدوي، انگيزه ي ادامه و تکميل تحقيقاتي از اين دست را در اختيار ارباب شعر و قلم قرار داده است، و در انتظار گام هاي ديگري است که از اين پس در مسير شعر مهدوي برداشته شود.

چون شعر مهدوي از زير مجموعه هاي شعر آييني است، آشنايي با پيشينه ي شعر آييني امري کاملا ضروري است. از اين رو، اولين بخش اين اثر به کلياتي درباره ي شعر آييني در زبان فارسي اختصاص داده شده و با «سيري گذرا در قلمرو شعر آييني» به ارائه ي «نمونه هايي از آثار ارزشي طلايه داران شعر فارسي» توفيق يافته است.



[ صفحه 14]



بخش زيادي از شعر مهدوي در زبان فارسي با شعر مناقبي در ارتباط بوده و هست، لذا يا گلگشتي در آفاق شعر مناقبي - که دومين بخش اين کتاب را سامان داده است - به معرفي «ستايشگران درباري» و «ستايشگران آييني» پرداخته و ضمن روشن ساختن جنبه هاي «ارزشي» و «ضد ارزشي» شعر مناقبي در زبان فارسي، نمونه هايي از هر دو نوع آن را ارائه داده است.

عنوان سومين بخش اين اثر، مهدويت در پيشينه ي شعر فارسي است. به خاطر مرزهاي مشترکي که قلمرو شعر مهدوي با شعر مناقبي دارد، موضوع «مهدويت» را در «شعر شاعران درباري» و «شعر شاعران آييني» به صورت جداگانه، مورد بررسي قرار داده و براي هر مورد، شاهد مثال هايي ارائه کرده است.

سيري در گستره ي شعر مهدوي، عنوان چهارمين بخش اين اثر است که موضوعات مطرح در شعر مهدوي را مورد شناسايي و در نهايت، در معرض تقسيم بندي موضوعي قرار داده است و دشوارترين مرحله ي اين تحقيق به شمار مي رود.

در اين بخش از اثر، با انتخاب زير مجموعه هايي براي موضوعات شعر مهدوي در زبان فارسي، زمينه هاي بررسي دقيق تري فراهم آمده است که داراي سه محور اساسي است:

1-معرفي مهدي موعود به عنوان تنها مصلح جهاني

2-تبيين ابعاد ولايت تکويني حضرت ولي عصر عليه السلام

3- ابعاد رسالت جهاني امام زمان عليه السلام و بازتاب آن در شعر مهدوي، که خود داراي محورهاي مهم موضوعي است، از قبيل: مبارزه ي بي امان و بنيادي امام عصر عليه السلام با بيداد و بيدادگران در عرصه ي جهاني، رويارويي آن منتقم الهي با کفر جهاني، برقراري نظام قسط و عدل اسلامي در گستره ي جهان تحقق جهان شمولي دين مقدس اسلام توسط امام زمان عليه السلام، برقراري حکومت جهاني اسلام و احياي ارزش هاي ديني و الهي و بالاخره رسوايي متمهديان و داعيه داران دروغين مهدويت و خط بطلان کشيدن بر تفکر مهدويت نوعي. تمامي اين موضوعات - که از دير باز در شعر مهدوي فارسي، حضور چشمگيري دارند - با ارائه ي نمونه هاي بارزي از آثار منظوم شاعران آييني، مورد تجزيه و



[ صفحه 15]



تحليل قرار گرفته و تا آن جا که مجال اين تحقيق و گنجايي اين مقال اجازه داده است، در مورد موضوعات شعر مهدوي، بررسي لازم صورت گرفته است.

«انواع شعر مهدوي در زبان فارسي» عنوان پنجمين بخش اين اثر است. در اين بخش از دو منظر به شعر مهدوي نگاه شده است:

الف) از نظر دروني و محتوايي

ب) از نظر بيروني و ساختاري

براي شعر مهدوي در زبان فارسي از نظريات محتوايي و شاکله ي دروني، زير مجموعه هايي در نظر گرفته ايم که شامل: شعر توصيفي، شعر غيبت، شعر انتظار، شعر ظهور، شعر توسلي و شعر ديدار مي شود و هر کدام به تفاوت مورد، داراي سمت و سوي مشخصي از نظر محتوايي و موضوعي است. مثلا در شعر غيبت از فلسفه و آثار غيبت امام موعود، اقامه ي براهين عقلي و نقلي براي تبيين طول عمر امام، کاوشي در پيدايي و ناپيدايي آن وجود لطيف و نازنين - که بيشتر جنبه ي ذوقي و عاطفي دارد - و بالاخره حالات شيفتگان جمال جميل مهدوي در زمانه ي غيبت، سخن به ميان آمده، و در شعر ظهور، دو نوع ظهور فردي و ظهور فراگير آن امام عاشقان، مورد بررسي قرار گرفته و در تمامي اين موارد، نمونه هاي بسياري از اشعار شعراي آييني پارسي زبان ارائه شده است.

به شعر مهدوي از نظر شاکله ي بيروني و بافت ساختاري نيز از سه منظر نگريسته ايم که در سه مقوله ي: «سبک هاي مختلف شعري»، «قالب هاي مختلف شعري» و «اوزان عروضي» مورد بررسي و تقسيم بندي قرار گرفته و در هر مقوله - که داراي زير مجموعه هاي بسياري است - نمونه هايي از شعر مهدوي، زينت بخش اوراق اين دفتر شده است.

در اين بخش از کتاب، به «جايگاه اماکن مقدس و ادعيه ي ماثور در شعر مهدوي» نيز توجه شده و در حد گنجايي مقال به آن پرداخته ايم.

ششمين بخش اين اثر به «بايدها و نبايدهاي شعر مهدوي» اختصاص داده شده است. «بايدهاي شعر مهدوي»، مجموعه ي عوامل و معيارهايي هستند که رعايت آن ها براي يک شاعر موفق آييني، الزامي است و جنبه ي امري دارد، و در «نبايدهاي شعر مهدوي»، سخن



[ صفحه 16]



از مطالبي به ميان مي آيد که جنبه ي پرهيزي دارند و در واقع، خطوط قرمز و مناطق ممنوع را در گستره ي شعر مهدوي مشخص مي کنند و هيچ يک از شهروندان شعر آييني اجازه ي ورود در آن محدوده را ندارند، خصوصا شهروندان شعر مهدوي که بايد از حضور در اين حيطه جدا بپرهيزند تا شاکله ي معنوي و محتوايي شعر مهدوي آسيب نبيند. رعايت همين «بايدها» و «نبايدها» است که شعر مهدوي معاصر را به کيان و تشخصي که بايسته و شايسته ي اوست خواهد رساند.

از آن جا که شعر مهدوي معاصر از جهت زبان و بيان ساده و تصويري، به تشخص و منزلتي نايل آمده که در پيشينه ي شعر مهدوي در زبان فارسي بي سابقه است و هرازگاه از نظر غناي محتوايي نيز حرف هايي براي گفتن دارد، هفتمين بخش اين کتاب به ارائه ي نمونه هايي از شعر مهدوي معاصر با سبک ها و شيوه هاي بياني متفاوت، اختصاص داده شده است که مي تواند از عطش شيفتگان شعر مهدوي بکاهد و بخشي از انتظارات آنان را برآورده سازد.

با مروري گذرا بر موضوعات بخش بخش اين اثر، محدوده ي پژوهشي خود را مشخص کرديم و شيفتگان فارسي زبان شعر مهدوي را با چند و چون اين تحقيق آشنا ساختيم تا با زمينه ي فکري مناسب، به کند و کاو در اين اثر بپردازند و با گلگشتي در آفاق هميشه سر سبز شعر مهدوي، مشام جان خود را از شکوفه هاي بهاري اين بوستان هميشه خرم، معطر سازند و دامني از گل هاي بويا و رنگين باغ هميشه شکوفاي شعر مهدوي را، ره آورد سفر روحاني خود سازند و به پاي عاشقان جمال جميل مهدي نثار کنند، و نگارنده ي اين سطور را نيز که در اين سفر معنوي آنان سهيم بوده است، از دعاي خير فراموش نفرمايند.

در پايان، با نام و ياد مهدي موعود، اين مقال را حسن ختام مي بخشيم و از عزيزاني که در واحد تحقيقات امور فرهنگي مسجد مقدس جمکران انجام وظيفه مي نمايند خصوصا دانشور ارجمند جناب آقاي مصطفي واسعي که در تصحيح و ويراستاري اين اثر سهيم بوده اند صميمانه سپاسگزاري مي کند و ادامه ي توفيقات آنان را از درگاه ايزد لايزال خواستار است.



[ صفحه 17]



در اين جا از ذکر اين مطلب ناگزيريم که پيروان تمامي اديان و مذاهب موجود در اين کره ي خاکي، در جستجوي يک «مصلح جهاني» اند؛ ولي تصوير شفاف و روشني از آن جمال جميل را در اختيار ندارند و شايد در ذهن آنان به تدريج اين انديشه شکل گرفته باشد که روزي حضرت موسي عليه السلام و عيسي عليه السلام و يا زردشت و بودا، وجود متکامل خود را در معرض بروز و ظهور قرار خواهند داد؛ وجود متکاملي که چند و چون آن براي آن ها ناشناخته و تعريف نشده است؛ ولي پيروان مذهب تشيع علوي از چهارده قرن پيش در جريان ظهور مهدي موعود عليه السلام قرار گرفته اند و به برکت احاديث و روايات بسياري که از حضرات معصومين عليهم السلام به يادگار مانده است، دقيقا از ابعاد وجودي امام عصر عليه السلام - از خصوصيات جسمي گرفته تا برجستگي هاي اخلاقي و روحاني و حتي شيوه ي زمامداري او - آگاهي دارند، و اين افتخار براي شيعيان جهان در هميشه ي تاريخ محفوظ باقي مانده و خواهد بود. از همين روي، در دست رد زدن بر سينه ي داعيه داران مهدويت نوعي و متمهديان هيچ گاه ترديد روا نداشته اند و همچنان چشم به راه ظهور مصلحي دوخته اند که با ابعاد وجودي او آشنايند و چهره ي زشت و کردار پلشت دجالان را به خوبي مي شناسند و از دامنه دار شدن زمانه ي غيبت، دچار ترديد و سرگرداني نمي شوند و همگام با ساکنان آسمان ها - اين افلاکيان خاکي - قيام جهاني مهدي موعود را لحظه شماري مي کنند و فرج آن حضرت را از درگاه ايزد متعال خواستارند.

بمنه و کرمه

محمد علي مجاهدي «پروانه»

ارديبهشت 1380



[ صفحه 21]