بنابر آنچه ما تحقيق نموده ايم، به کف گرفتن رهبري و مرجعيت ديني در دوران غيبت طولاني امام مهدي عليه السلام، به دست فقيه گرانقدر شيخ «حسين بن علي بن عقيل عماني» آغاز گرديده است. [1] .

مرحوم «سيد محمد مهدي بحرالعلوم» قدس سره در مورد آن شخصيت بزرگ علمي و فقهي مي نويسد:

«او نخستين کسي است که فقه را دسته بندي و تهذيب کرد و در راه استنباط احکام شرعي از ادله تفصيلي آن، دست به تلاش و اجتهاد زد و در آغاز غيبت کبري، راه را براي تحقيق و تفحص از اصول و فروع و گسترش بخشيدن بدانها و بنياد پايه هاي آن، گشود.»



[ صفحه 353]



و نيز مي نويسد: «موقعيت اين عالم بزرگ، در درستکاري و عدالت، علم و فضل، تخصص در عقايد و فلسفه ي اسلامي و فقه و فقاهت روشنتر و آشکارتر از آن است که نياز به بيان باشد. علما و بزرگان فقه و فقاهت، به ويژه دو شخصيت گرانقدر علم و فقه «علامه حلي» و«محقق حلي» و علماي پس از آن دو بزرگوار، به فرمايشات مرحوم «عماني» و فتواهاي او و ثبت و نقل آنها، سخت بها مي دادند.» [2] .

فقيه بزرگوار مرحوم «عماني» درنظر فقها و علماي بزرگ، مقام و منزلت بسيار والايي دارد و دانشمندان پيشين ما، همچون مرحوم مفيد و طوسي او را ستوده اند.

او در موضوع «امامت» کتابي بنام «الکر و الفر» نگاشت و در فقه، کتابي تحت عنوان «المتمسک بحبل آل الرسول» به رشته تحرير درآورد که کتاب قطور و پرارزشي بوده و در آن روزگاران مشهور بوده است، اما متأسفانه به دست حوادث روزگار از بين رفته و در دسترس ما نيست.

من در کتابهايي که در اين رابطه در دسترس داشتم تاريخ ولادت و رحلت آن فقيه بزرگ امت را نيافتم، اما به نظر مي رسيد سالهايي پيش از مرحوم «مفيد» زيسته و رحلت کرده است، چرا که او از نظر زمان پيشتر از «ابن جنيد» بوده است و مي دانيم که «ابن جنيد» از اساتيد مرحوم مفيد بوده است. [3] .

شايد درست باشد که بگوييم: در فاصله ميان رحلت چهارمين سفير خاص حضرت مهدي عليه السلام و ظهور نبوغ مرحوم «شيخ مفيد» حلقه هاي مفقوده اي است که يک سوي آن، غيبت کبري است و يک سوي ديگر آن، روشن نبودن مرجعيت و رهبري فقها در اين مدت براي امت و جا نيفتادن آن است؛ چرا که رحلت چهارمين سفير امام عصر عليه السلام به سال 329 هجري اتفاق افتاد و ولادت مرحوم مفيد در سال 336 يا 338 هجري.



[ صفحه 354]



به هر حال، رهبري فکري و مرجعيت ديني، شکل خاص خويش را گرفت و حلقه هاي درس در بغداد تشکيل شد و سالها سپري گرديد تا ستاره «مفيد» در بغداد درخشيدن آغاز کرد و او حوزه علميه را پي ريخت. در مجلس درس او، دهها نفر از فضلا حاضر شدند و پيشاپيش آنان، دو سيد گرانقدر «رضي و مرتضي» بودند که هر کدامشان از بارزترين و درخشانترين چهره هاي علمي شناخته شدند.