در اينجا لازم است قبل از آنکه درباره ي موقعيت جغرافيايي شهرستان مذهبي «قم» گفتگو کنيم، بدانيم: که قم از جمله ي (بلاد جبل): و منظور از جبل، آن رشته از کوههائي است که از: حدود «الوند» تا «دماوند» يعني: از همدان تا حدود قزوين و تهران کشيده شده و شهرهايي که در پيچاپيچ اين کوهها واقع شده، آنها را «بلاد جبل» و يا «عراق عجم» مي گويند، و اينک موقعيت جغرافيايي قم از ديدگاه تاريخ:

در کتاب «تاريخ قم» نوشته ي دانشمند فقيد: محمدحسين ناصرالشريعه، که خود مؤلف آن را در سال 1324 شمسي منتشر نموده است پيرامون موقعيت جغرافيايي «قم» از ديدگاه تاريخ قديم، چنين مي نويسد:

«قم» از بلاد جبل است و از جمله ي شهرهاي عراق عجم، محسوب مي شود، و داخل در اقليم چهارم است، و «جبل» يا «جبال» بنا بر تفصيلي که در کتاب «مرآت البلدان» آمده است، عبارت است از عراق عجم حاليه، مطابق شرحي که علماء جغرافي قديم از قبيل (استراين) يوناني و غيره نوشته اند، و اين مملکت را موسوم به «مدي» يعني: (جبال) کرده اند.

اما اقوال علماء جغرافي «عرب» در باب «مدي» (يعني: جبال) به موجب ترجمه ي کتاب «ابن حوقل» که يکي ازعلماء بزرگ جغرافي دان عرب است بقرار ذيل مي باشد.



[ صفحه 424]



«جبال» مشتمل است بر، ماه کوفه، ماه بصره، و مضافات و توابعي که متصل است به اين دو منطقه:

بنابراين، حد شرقي اقليم «جبال» تا بيابان خراسان، و فارس و سمت شرقي خوزستان است، و حد غربي آن آذربيجان، و ناحيه ي شمالي بلاد «ديلم» و «قزوين» و «ري» مي باشد و «ري» و قزوين و ابهر و زنجان، از «جبال» منفرد شده و به ديلم، [1] پيوسته است، زيرا که بلاد ياد شده، محفوف به کوههاي «ديلم» مي باشد و وضع قوسي (شکل) دارد و حد جنوبي «جبل» (عراق عجم) و بعض از خوزستان است.

جبل، داراي شهرهاي مشهوري است، و معظم آنها، همدان و دينور، و اصفهان و شهر مقدس «قم» مي باشد، و شهرهاي کوچکتر از قبيل: کاشان، و نهاوند، و لرستان و کرج و برج، و امثال اينهاست. [2] .

ضمنا ناگفته نماند که جهان گرد نامي «ياقوت حموي» متوفاي سال 626 هجري، نيز در کتاب «معجم البلدان» پيرامون حدود کلمه ي «جبال» چنين مي نويسد:

«و الجبال: جمع جبل: اسم علم للبلاد المعروفة اليوم باصطلاح العجم بالعراق و هي ما بين اصبهان الي زنجان و قزوين و همدان و الدينور و قرميسين و الري، و ما بين ذلک من البلاد الجليله و الکور العظيمة». [3] .

کلمه ي جبال جمع جبل است، و جبل يا جبال نام سرزمين مشهور، و شهرهاي معروفي است که در اصطلاح ايرانيان امروز به (عراق عجم) شهرت يافته است. و منظور از آن، شهرهايي است که عبارتند از: اصفهان و زنجان و قزوين و همدان و دينور و کرمانشاه و «ري» يعني: تهران، و غير از آنها از شهرهاي کوچک و بزرگي که در فواصل ميان آنها واقع است.

آنچه تا اينجا گفته شد مربوط به حدود، و شهرهاي «جبل» از ديدگاه تاريخ است، و اگر خواننده ي عزيز، تمام رواياتي را که درباره ي رهبر نهضت اسلامي ايرانيان، و فرمانرواي دولت زمينه سازان حکومت جهاني مهدي عليه السلام وارد شده، و به گفته ي برخي، اين راد مرد



[ صفحه 425]



بزرگ انقلابي (سيدحسني) و به قول: نويسنده ي اين سطور (سيدحسيني) است، به دقت مورد مطالعه قرار دهد، به خوبي متوجه خواهد شد که نام اکثر قريب به اتفاق شهرهاي نامبرده مانند- قم، و قزوين، و همدان، و نهاوند، و دينور، و خراسان، و گيلان، و فارس، و خوزستان در احاديث مربوطه آمده است.

و اين خود دليل گويايي است که سيدحسني يا «حسيني» بر تمام مناطق مذکوره، و تمام نقاط ايران حکومت مي کند، و لشکريان و سپاهيان توانمند و کفرستيز او از همه ي شهرها و روستاها و آباديهاي کوچک و بزرگ اين مرز و بوم خواهند بود و ياران او اختصاص به مردم خراسان تنها ندارد.

به هر حال: از مجموع آنچه تا بدين جا در رابطه ي با آنها با حدود، و نام شهرهاي «جبل» از دو کتاب «معجم البلدان» و «تاريخ قم» آورديم چنين استفاده مي شود که اگر نام جبل يا جبال، در حديثي ديده شود، مقصود از آن، سرزمين ايران اسلامي و به خصوص مناطق نام برده از مناطق مهم و مرکزي و کوهستاني در قلب ايران است.