نکته ي مهم ديگري که در اينجا در رابطه با قيام مقدس سيدحسني بايد مورد توجه قرار گيرد اين است که:

هر چند در اخبار و روايات اسلامي از قيام ديني گروهي از مردم مسلمان ايران زمين که به رهبري سيدي پر تلاش و جهادگر و انساني دلسوز و دلباخته ي حق که مردم آزاده ي ايران را براي نصرت دين حق دعوت مي کند بعنوان حسني و يا خراساني گفتگو شده است (و ما نيز بلحاظ اخبار وارده درصدد توجيه آنها برآمده و اظهار داشتيم که اگر حسني و خراساني عنوان دو نفر باشد اين دو يار و مددکار يکديگرند) ولي در عين حال بايد دانست که: سيد صاحب اصلي دعوت آنچنانکه برخي گمان کرده اند که او حسني است و از خراسان بايد قيام کند و در السنه و افواه مردم از عوام گرفته تا خواص با همين اسم و عنوان شهرت پيدا کرده است «حسني» نيست، بلکه او سيدي حسيني است زيرا:

اولا: چنانکه قبلا هم تذکر داديم، در بعضي از روايات به قيام مردي از دودمان حسين عليه السلام که از طرف مشرق خروج خواهد نمود تصريح شده است.

و ثانيا: چنانکه در روايات مربوط به نهضت «حسني» ملاحظه خواهيد فرمود: در همان روايتي که موضوع قيام سيدحسني مطرح شده و بعنوان مدرک قرار گرفته و قيام کننده به نام (حسني) معرفي گرديده است اختلافي در لفظ کلمه ي حسني در نسخه هاي موجود روي داده است که از آن چنين فهميده مي شود که اين سيد عظيم انقلابي و جليل القدر «سيدحسني» است و او با آن فهم و شناخت و ديد خاصي که نسبت به اسلام دارد يکي از علماء بزرگ و فقهاء عاليمقام و روحانيون طراز اول و يکي از مراجع پر نفوذ و قدرتمند شيعه در زمان خود مي باشد که بيشتر اتباع و ياران او در درجه ي اول سادات و روحانيون و اهل علم مي باشند.

عليهذا بطور جدي نمي توان گفت که قطعا آن سيد انقلابي (حسني) و قيام او از خراسان است.

در هر صورت، گرچه دربعضي از اخبار از نهضت فردي بنام حسني سخن رفته است و نويسنده نيز منکر اين مطلب نيست، چه آنکه ممکن است در ميان ساداتي که



[ صفحه 324]



در ايران در آستانه ي ظهور قيام مي کنند شخصي بنام حسني پيدا شود، ولي در هر حال نه نام او و نه محل خروج او هيچکدام بطور دقيق مشخص نيست. و هر چند که برخي عقيده دارند که قيام اين سيد بزرگوار از خراسان است اما: اين عقيده با اصل روايت حسني که امام صادق عليه السلام نخستين محل حرکت انقلابي او را از جانب قزوين و طالقان و ديلم دانسته است سازگار نيست زيرا آنچه از آن روايت فهميده مي شود اين است که: قيام سيدحسني (اگر حسني در روايت صحيح باشد) در ايران، از ناحيه اي است که آن ناحيه از نظر نقطه ي جغرافيايي و منطقه ي اقليمي قديم، جزء سرزمين خراسان است.

بنابراين تنها چيزي که در مورد محل قيام سيدحسني مي توان گفت اين است که: هر چه هست، و اين سيد پرشور هر که هست قيام او در ايران است.