پس از رحلت امام عسکري عليه السلام به سال 260 ، بلافاصله غيبت صغرا شروع شد و تا رحلت آخرين نايب امام زمان عليه السلام در سال 329 ادامه داشت . پس از آن غيبت کبري آغاز گرديد .

در دوره ي غيبت صغرا ، امام زمان عليه السلام از طريق چهار نفر نايبان خاص خودش با شيعيان در رابطه بود و امور آنان را حل و فصل مي کرد . اين امور ، افزون بر مسائل مالي ، شامل مسائل عقيدتي و فقهي نيز مي شد . رابطين ميان آن حضرت و شيعيان



[ صفحه 580]



چهار نفر از اصحاب با سابقه و مورد اعتماد امامان پيشين بودند که يکي پس از ديگري اين وظيفه خطير را بر عهده داشته و به عنوان نواب خاص آن حضرت معروفند . اين افراد از طرف امام عليه السلام با وکلاي او در دورترين نقاط بلاد اسلامي در تماس بوده و نامه ها و خواسته هاي شيعيان را به محضر مقدس ايشان مي رساندند و در جواب ، توقيعاتي از طرف آن حضرت صادر مي شد .

نکته ي قابل توجه آن که در اين دوره نه تنها شخص حضرت بقيةالله عليه السلام از ديده ها پنهان بود ، بلکه سفراي او نيز به طور ناشناخته و بدون آن که جلب توجه کنند عمل مي کردند . افزون بر آن ، دوري شيعيان امامي از برنامه هاي انقلابي و براندازي ، سبب شد تا با تهديدهاي کمتري مواجه شده و بتوانند به اوضاع خويش سر و ساماني بدهند . نتيجه اين موضعگيري آن بود که شيعيان امامي در مرکز خلافت عباسي ، حضور قاطع خويش را حفظ نمودند و به عنوان يک اقليت رسمي و شناخته شده ، خود را بر حکومت عباسي و سنيان افراطي ذي نفوذ در بغداد ، تحميل کردند . در اين زمان مرکزيت شيعه در بغداد ، با نظارت خود بر شيعيان ديگر بلاد ، زندگي مذهبي آنها را نيز تحت سازمان و تشکيلات خود در آورد .

سياستهاي خاصي که در آن دوره ، از سوي شيعيان به کار گرفته شد و از پشتيباني امامان معصوم عليهم السلام نيز برخوردار بود ، نفوذ برخي از بزرگان شيعه در دستگاه خلافت عباسي و حتي تصدي مقام وزارت آنها بود . [1] .

در اينجا شرحي کوتاه از نواب خاص امام زمان عليه السلام و نيز اقداماتي که به دستور آن حضرت و به وسيله آنان صورت مي گرفت ارائه مي دهيم :