در کافي به سند صحيحي از حضرت ابوجعفر باقرعليه السلام آمده که: رسول خدا صلي الله عليه وآله فرمود: خداي عز و جل به هيچ دوست خود که جانش را به اطاعت و خيرخواهي امامش به زحمت انداخته نظر نيفکند مگر اين که او در رفيق اعلي [دسته پيغمبران و صدّيقان و شهدا و صالحين که در بهشت قرين هم باشند] با ما باشد. [1] و در همان کتاب به سند صحيح يا موثَّقي همچون صحيح از حضرت ابي عبداللَّه امام صادق عليه السلام آمده که: رسول خدا صلي الله عليه وآله در مسجد خيف براي مردم سخنراني کرد و فرمود: خداوند خُرّم بدارد بنده اي را که سخن مرا بشنود و آن را در دل جاي دهد و حفظ نمايد و به کسي که آن را نشنيده برساند، که بسا کسي حامل فقه است ولي فقيه نيست، و بسا کسي معارف و دستورات فقهي را به فقيه تر و داناتر از خودش برساند، سه چيز است که دل هيچ فرد مسلماني در آن ها خيانت نکند؛ اخلاص عمل براي خدا، و نصيحت و خيرانديشي براي امامان و پيشوايان مسلمين، و ملازمت جماعت آن ها، زيرا که دعوت آنان فراگيرنده است هر آن که را به دنبال ايشان باشد. مسلمانان برادرند، خونشان برابر است و کم ترين افرادشان در برقراري پيمانشان کوشش مي نمايد. [2] .

و در همان کتاب در حديث مرسلي از مردي از قريش روايت آمده که گويد: سفيان ثوري به من گفت: مرا به خدمت جعفر بن محمدعليهما السلام ببر. مي گويد: با او به خدمت آن جناب رفتيم ولي وقتي رسيديم که سوار مرکبش شده بود. سفيان عرضه داشت: اي اباعبد اللَّه! خطبه اي که رسول خدا صلي الله عليه وآله در مسجد خيف فرموده است، برايمان بازگو کن. فرمود: بگذار اکنون دنبال کار خود بروم، بعد که برگشتم برايت بيان مي کنم، چون سوار



[ صفحه 367]



شده ام. عرضه داشت تو را به خويشاونديت با رسول خدا سوگند که اين مطلب را [هم اينک] برايم حديث فرمايي پس آن جناب پياده شد و سفيان گفت: دستور فرماييد تا دوات و کاغذ برايم بياورند که آن را از زبان شما بنويسم. پس آن حضرت دوات و کاغذ فراخواند و فرمود بنويس: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيم خُطْبَةُ رَسُولِ اللَّهِ فِي مَسْجِدِ الخِيفِ: نَظَرَ اللَّهُ عَبْداً سَمِعَ مَقالَتِي فَوَعاها وَبَلَّغَها مَنْ لَمْ تَبْلُغْهُ أَيُّهَا النّاسُ لِيُبَلِّغَ الشّاهدُ الغآئِبَ، فَرُبَّ حاملِ فِقْهٍ لَيْسَ بِفَقِيهٍ، وَرُبَّ حامِلِ فِقْهٍ إِلي مَنْ هُوَ أَفْقَهُ مِنْهُ، ثَلاثٌ لا يَغُلُّ عَلَيْهِنَّ قَلْبُ امْرَءٍ مُسْلِمٍ: إِخْلاصُ العَمَلِ للَّهِِ وَالنَّصِيحَةُ لِأَئِمَّةِ المُسْلِمِينَ وَاللُّزُومُ لِجَماعَتِهِمْ فَإِنَّ دَعْوَتَهُمْ مُحِيطَةٌ مِنْ وَرآئِهِمْ المُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ تَتَکافَئُ دِمآؤُهُمْ وَهُمْ يَدٌ عَلي مَنْ سِواهُمْ يَسْعي بِذِمَّتِهِمْ أَدْناهُمْ»؛ به نام خداوند بخشنده بخشايشگر، خطبه رسول خدا صلي الله عليه وآله در مسجد خيف؛ خداوند خرّم بدارد بنده اي را که سخن مرا بشنود و آن را در دل جاي دهد و به کسي که آن را نشنيده برساند. اي مردم! بايد حاضرين به غائبين برسانند، بسا کسي که فقه دارد ولي فقيه و درک کننده نيست و بسا کسي معارف و دستورات فقهي را به فقيه تر و داناتر از خويش نقل مي کند. سه چيز هست که قلب هيچ فرد مسلماني در آن ها خيانت نکند: إخلاص عمل براي خدا نصيحت و خيرانديشي براي ائمه مسلمين و ملازمت جماعت ايشان، زيرا که دعوتشان (دعايشان) تمام کساني را که در پي آن هايند فرا مي گيرد، مؤمنين برادرند و خونشان برابر، آنان بر ديگران از غير خودشان همدستند، کوچک ترينشان براي اجراي پيمانشان کوشا است.

سفيان اين حديث را نوشت و بر آن حضرت باز خواند. آن گاه حضرت صادق عليه السلام سوار شد و رفت. من و سفيان نيز آمديم، در ميان راه به من گفت: به جاي خود باش تا من در اين حديث نظري بيفکنم و دقّتي کنم، به او گفتم: به خدا قسم ابو عبداللَّه عليه السلام با بيان اين حديث برگردن تو حقّي انداخته که هرگز از گردنت نرود. گفت: کدام حق؟ گفتم: در اين عبارت سه چيز است که دل مسلمان در آن ها خيانت نکند: اوّل اخلاص عمل براي خدا که ما آن را فهميديم، ولي دومي که نصيحت و خيرانديشي براي ائمه مسلمين، اين ها کدام ائمه هستند که خيرانديشي براي آنان بر ما لازم است؟ معاوية بن ابي سفيان و يزيد بن معاويه و مروان بن حکم؟ و کساني که شهادت شان نزد ما قبول نيست و نماز پشت سر آن ها جايز نمي باشد؟ و



[ صفحه 368]



سومي که ملازمت جماعت آن ها است، منظور کدام جماعت است؟ آيا جماعت مُرجئه که مي گويند هر که نماز نخواند روزه هم نگيرد غسل جنابت هم نکند خانه کعبه را هم ويران سازد و مادرش را هم نکاح نمايد، تنها با نام مسلماني که بر خود نهاده در ايمان به درجه جبرئيل و ميکائيل است؟ يا مقصود قَدَري ها هستند که معتقدند آنچه خدا بخواهد نمي شود و آنچه ابليس بخواهد مي شود؟ يا جماعت حروري ها و خوارج که از علي بن ابي طالب عليه السلام بيزاري مي جويند و او را کافر مي دانند؟ يا جماعت جهمي که قائل است: ايمان تنها خداشناسي است و بس؟ سفيان گفت: واي بر تو در معني اين دو جمله از حديث چه مي گويند؟ گفتم: مي گويند: منظور از امامي که نصيحت و خيرانديشي براي او بر ما واجب است علي بن ابي طالب عليه السلام است، و مقصود از جماعتي که ملازمت آن ها واجب است خاندان اوست. راوي مي گويد: ديدم آن نوشته را گرفت و پاره کرد سپس به من گفت: از اين مطلب به کسي خبر مده. [3] .

يادآوري: در مکرمت چهلم و مکرمت پنجاه و نهم از بخش پنجم کتاب مطالبي که بر اين موضوع دلالت دارند گذشت، بدانجا مراجعه شود.

توضيح و بيان:

اين که پيغمبر صلي الله عليه وآله فرمود: «ثَلاثٌ لا يَغُلُّ عَلَيْهِنَّ قَلْبُ امْرَءٍ مُسْلِمٍ» احتمال مي رود «يَغل» به فتح ياء از باب غلول به معني خيانت باشد، و ظاهرش همين است، چنان که در فرموده خداي تعالي آمده: «وَما کانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَغُلَّ وَمَن يَغْلُلْ يَأْتِ بِما غَلَّ يَوْمَ القِيامَةِ»؛ [4] و هيچ پيغمبري را نشايد که خيانت کند و هر کس خيانت کند روز قيامت خيانت خويش را به همراه آورد. و احتمال دارد که از باب «غِلّ» به معني کينه و دشمني باشد، چنان که در فرموده خداي تعالي آمده: «وَنَزَعْنا ما فِي صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ»؛ [5] و آنچه از حقد و کينه در سينه داشتند برکَنيم. و بنابراين دو احتمال؛ امکان دارد که جمله حديث خبريّه باشد، و



[ صفحه 369]



ممکن است إنشاء باشد. و محتمل است که «يُغَل» به ضمّ ياء از باب غُل باشد، همچنان که در فرموده خداي تعالي آمده: «غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ»؛ [6] دستشان [يهود] بسته [و در غُل و زنجير] باد. و اين ضدّ فراخي سينه و شرح صدر است، و موافق فرموده خداي تعالي: «وَقالُوا قُلُوبُبا غُلْفُ بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَيْها بِکُفْرِهِمْ»؛ [7] و گفتند دل هاي ما در پرده و غلاف است بلکه خداوند بر اثر کفرشان بر آن ها مهر زده است. و بنابر تمام احتمالات: ممکن است «عَلَي» در کلمه «عليهنّ» براي استعلاي معنوي باشد، و شايد که به معني «في =در» باشد، مانند فرموده خداي تعالي: «وَدَخَلَ المَدِينَةَ عَلي حِينَ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِها»؛ [8] و [موسي] داخل شهر شد در هنگام غفلت اهل آن. و ممکن است به معني «مَعَ =با» باشد، مانند فرموده خداي تعالي: «وَآتَي المالَ عَلي حُبِّهِ»؛ [9] و دارايي اش را با وجود دوست داشتن آن بپردازد. و يا اين که براي سببيت باشد، مانند فرموده خداي تعالي: «وَلِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلي ما هَداکُمْ»؛ [10] و تا خداوند را به سبب اين که هدايتتان فرمود به عظمت ياد کنيد.

و کلمه «مسلم» احتمال مي رود که منظور از آن اعم از مؤمن [و مسلمان غير مؤمن] باشد، و يا اين که منظور از آن اخصّ - يعني مؤمن کامل - باشد. و «النَّصيحة» از باب نُصْح است، و آن در اصل خلوص مي باشد، و بدين جهت آن را نصيحت ناميده اند که از آميختگي با غرض هاي نفساني خالص است. و نصيحت گاهي در قصد خير براي منصوح له (=کسي که نصيحتش را خواسته) به کار مي رود، و گاهي در هر کار يا قولي که به وسيله آن براي منصوح له خير مي خواهد. و «اللُّزُومَ لِجَماعَتِهِمْ»: ظاهراً مقصود جماعت امامان عليهم السلام است، يعني مؤمن کسي است که به تمامي آنان معتقد باشد و به همه اقرار کند، و اين که هر کس يکي از آنان را انکار نمايد چنان است که همه را إنکار کرده باشد. «فَأَنَّ دَعْوَتَهُمْ مُحِيطَةٌ مِنْ وَرآئِهِمْ»: ظاهراً ضمير نخستين به امامان عليهم السلام برمي گردد و ضمير دوم به مسلمانان، و محتمل است که «دعوت» به معني دعا باشد، و احتمال دارد که منظور،



[ صفحه 370]



دعوت مردم به ايمان و شناخت دلائل آشکار و آثار روشن امامان عليهم السلام باشد، که ايشانند دعوت کنندگان خلق به سوي خداوند، و دلالت کنندگان به خداوند با زبان و افعال و صفات و معجزات و کراماتشان. و حاصل از احتمالات ياد شده در معني حديث چند وجه است:

وجه اول: اين که اين امور سه گانه چيزهايي هستند که مي بايست دل هيچ مسلماني در آن ها خيانت نکند، و اين وجه مبتني بر آن است که جمله را انشائيه، و «علي» را به معني «في» و نصيحت را به معني قصد خير براي منصوح بدانيم.

بنابراين امور سه گانه قلبي خواهند بود و کارها و اعمال قالبي و بدني بر آن ها مترتّب مي شوند و از آن ها سرچشمه مي گيرند، و اين حديث شريف درصدد بيان تکاليف قلبي است که متعلق به مکلّف است و به خداي تعالي و اولياي اوعليهم السلام مربوط مي باشد، پس اخلاص در عمل راجع به خداي - عزّوجلّ - است، و قصد خير براي اولياي او، و لزوم جماعت ايشان؛ هر دو به رسول خدا و خلفاي برحقّ آن حضرت - صلوات اللَّه عليهم اجمعين - راجع است، و اين دو بدين گونه حاصل مي شوند که دل مؤمن با قصد خير براي آنان و ملازمت همه ايشان اهتمام داشته باشد، و دست يازيدن و روي آوردن به غير ايشان از کساني که مقام آنان را - به ناحق - ادعا مي کنند قصد نکند، و اين يک وظيفه و تکليف اسلامي است بر عهده همه افراد بشر، بي هيچ تفاوتي بين مسلمان و کافر، زيرا که کفّار نيز به اين امر و تکاليف شرعي إلهي ديگر موظَّف هستند.

و اين که در اينجا و در ساير احکام خصوص مسلمان ياد گرديده، به جهت شرافت دادن به اوست که حکم و خطاب متوجه او مي گردد به سبب توجّه او به حق تعالي و گرفتن معالم دين و براي خواري کافر است و روي گردانيدن از او به سبب اعراض او از حق، خداي - عزوجلّ - فرموده: «نَسْوا اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ»؛ [11] چون خداوند را فراموش کردند او نيز آنان را فراموش کرد. و او - تبارک و تعالي - فرموده: «وَيُضِلُّ اللَّهُ الظّالِمِينَ»؛ [12] و خداوند ستمکاران را گمراه مي گرداند. و او - عزّ اسمه - فرموده: «فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلّي عَنْ ذِکْرِنا وَلَمْ يُرِدْ إِلَّا



[ صفحه 371]



الحَياةَ الدُّنْيا»؛ [13] پس تو [اي رسول] اعراض کني از هر کسي که از ياد ما روي گردانيد و جز زندگاني دنيا را نخواست.

وجه دوم: اين که امور ياد شده - يعني اخلاص و نصيحت براي امامان و ملازمت آن ها - وسايل و اسباب حفظ شدن دل از خيانت باشد. و اين وجه مبتني بر آن است که جمله خبريّه؛ و «علي» به معني «مَعَ» يا براي سببيّت باشد، و نصيحت - بنابر اين وجه - ممکن است نصيحت قلبي منظور باشد، که خير خواستن براي منصوح در همه چيزهايي که متعلق به اوست، و شايد که نصيحت در کارهاي بدني و مصارف مالي مراد باشد، و آن هر فعل يا قولي است که مراد از آن خير براي منصوح است.

وجه سوم: اين که جمله خبريه باشد، و حديث - بنابر اين وجه - درصدد بيان علايم مؤمن است، يعني مسلمان واقعي که در قران مجيد به فرموده خداي - عزّوجلّ - چنين توصيف گرديده: «وَمَنْ يُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَي اللَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالعُرْوَةِ الوُثْقي»؛ [14] و هر کس روي تسليم به سوي خداوند آورد و نيکوکار باشد همانا به محکم ترين رشته [الهي] چنگ زده است. زيرا که حقيقت ايمان معرفت خداي عز و جل و اخلاص عمل براي اوست، و شناخت اولياي امر: رسول خدا و ائمه طاهرين و ملازمت ايشان، و نصيحت و خيرخواهي براي آنان مي باشد، و اين ها اموري است که دل مسلمان واقعي در آن ها خيانت نمي کند، و اين وجه سازگار است با اين که «يَغِلُّ» از باب غلول به معني خيانت باشد، و هم با اين که از غُلّ ضد انشراح و گشايش باشد، چنان که پوشيده نيست.

وجه چهارم: اين که جمله خبريه باشد و «يُغَل» به ضم ياء به صورت فعل مجهول خوانده شود، و «علي» به معني «مَعَ» يا براي سببيت باشد و «مسلم» را به معني معروفش بگيريم يعني اعمّ از مؤمن و غير مؤمن، و منظور از «ائمه مسلمين» اميرالمؤمنين و امامان معصوم از فرزندان آن حضرت عليهم السلام باشد. و حاصل معني اين که هر مسلماني که اين امور يعني: اخلاص عمل براي خداوند، و نصيحت براي ائمه مسلمين، و ملازمت جماعت ايشان، در او جمع گردد، دلش باز [و روشن] مي شود و از مُهر خوردن بر قلب محفوظ



[ صفحه 372]



مي ماند، و از کساني خواهد بود که خداوند سينه اش را براي اسلام گشايش داده، و از نورانيّتي از سوي پروردگارش برخوردار است، و چنانچه اين امور در او جمع نگردد خداوند بر دلش مُهر بطلان مي زند، و مصداق فرموده خداي تعالي مي شود که: «وَقَوْلُهُمْ قُلُوبُنا غُلْفٌ بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَيْها بِکُفْرِهِمْ»؛ [15] و گفتند دل هاي ما در پرده و غلاف است، بلکه خداوند به سبب کفرشان بر آن ها مهر زده است. زيرا که کفر مراتب و درجه هايي دارد که يکي بدتر از ديگري است و هر مرتبه را آثار خاصّي است - پناه به خداي تعالي - همچنان که ايمان نيز مراتب و درجاتي دارد که بعضي برتر از بعض ديگر است، و براي هر مرتبه از آن آثار خاصي هست، از خداوند متعال خواستاريم که به ما توفيق عنايت فرمايد براي تکميل مراتب ايمان و نصيحت براي مولايمان صاحب الزمان عليه السلام قدم برداريم.

تتمّه مطلب و تذکر:

بدان که نصيحت گر نسبت به امام زمانش عليه السلام - بنابر آنچه ياد کرديم و بيان داشتيم - کسي است که وضع خود را مراقب باشد و بر کارهايش مواظبت نمايد، به طوري که افعال و نيّت هايش که راجع به امام زمانش عليه السلام است از هر چه مايه نارضايتي و هتک احترام امامش هست بر کنار و خالص باشد، و همه جا رعايت کند که خير مولايش عليه السلام چيست، و مقصود همان است، که براي هر رهرو حاصل نمي گردد مگر با مراقبت تام و مواظبت پيوسته و مداوم، و بينش در دين و همنشيني اهل تقوي و يقين و دوري از اهل ترديد و فاسقين، و اگر کسي را نيافت که چنين اوصافي داشته باشد تا با او مجالست نمايد، در خانه خود بنشيند، و سکوت را پيشه کند، و هرگاه از همنشيني با کساني که مجالست با آنان شايسته نيست ناگزير باشد به قدر ضرورت اکتفا نمايد، و ان شاء اللَّه مطالبي که بر اين امور دلالت دارد خواهيم آورد.