در آغاز اين بحث نکته اي که ناچار از توجه به آن هستيم اين است که برنامه هاي شيعه در کليه زمانها يکسان است و چنين نيست که مقصود ما از وظائف زمان غيبت، جهتگيري هائي باشد که شيعيان دوران ديگر ائمه اطهار عليهم السلام موظف به انجام آنها نبوده اند. بلکه عنايت فرهنگ تشيع بر اين گونه تحرکها - در اکثر موارد - به ملاحظه عواملي چند - و از آن جمله عدم دسترسي ظاهري مردم به



[ صفحه 66]



امام و تشديد و شيوع مسائلي که در ديگر زمانها نيز مطرح بوده است [1] - مي باشد و به عبارت ديگر خط مشي شيعه در هنگام غياب امامش واکنشي در برابر حوادث آن عصر است. و در حقيقت اين هشدارها ناشي از آن مي شود که از آنجا که جامعه تشيع - در زمان غيبت - در بعضي جبهه ها آسيب پذيرتر مي باشد، در آن سنگرها وي را به مقاومت بيشتري خوانده اند، که اين جبهه گيري و سنگرباني تحت عنوان وظائف شيعه در عصر پنهاني امام (ع) مطرح شده است. ما در ذيل به پاره اي از مهمترين اين وظائف اشاره مي کنيم:

«پايداري»

مقصود از اين عنوان آن است که عقيده مند اين مذهب و آئين در برابر هجوم مکاتب و مرامهاي بيگانه به بلاد اسلامي، خويش را نباخته و خللي در اعتقادات و انجام فرامين اسلاميش وارد نسازد، که اين خود بنيان مرصوص [2] ي است که فرد و جامعه را در مقابل يورش فرهنگهاي غرب و شرق - که اصالت فرهنگ اسلامي را مغشوش و ناخالص و در مراحل بعد بي اثر مي سازد - حفظ مي نمايد. بعد ديگر اين استقامت آن است که وقوع مسائل شخصي يا اجتماعي، وي - شيعه - را از دينداريش باز ندارد، و به تعبير ديگر رهرو اين راه نه آن چنان است که در فراز و نشيب جامعه يا پستي و بلندي زندگيش دست از اعتقادات خود برداشته و از انجام



[ صفحه 67]



وظائف خود سرباز زند، که در اين صورت حرکتها يا مسخ مي شوند و يا به رکود مي گرايند.

«انتظار»

در بررسي جوانب زمان غيبت ملاحظه شد که يکي از آن ابعاد موضوع ياس و نااميدي از امدادهاي بشري يا الهي - در مورد ترميم نابسامانيها و اصلاح جامعه - مي باشد که آن بزرگترين عامل اصطکاک در راه پيشرفت و تحرک اجتماع است، چه آن که مي دانيم پشتوانه تمامي تلاشهاي آدمي اميد است. براي مقابله با اين عامل رکود آور، مساله اي که در فرهنگ اسلام و تشيع تاکيد فراوان بر آن رفته است، موضوع انتظار فرج - چشمداشت قيام قائم موعود - مي باشد. که موارد زير نمونه هايي از آن بزرگداشت است: رسول خدا (ص): برترين کردار امت من انتظار فرج از خداوند عز و جل است. [3] و سرور پرهيزکاران (ع): انتظار گشايش (امور بدست مهدي (ع)) بريد و از رحمت حق نوميد مشويد. پس: بدرستي که بهترين اعمال نزد خداوند - عزيز و بلند پايه - چشمداشت فرج است... و هر آن کس که منتظر امر ما (قيام قائم) باشد، مانند بخون غلطيده راه خداست. [4] اما نخستين گام در اين مرحله آن است که با توجه به عدم توقيت [5] ائمه معصومين عليهم السلام درباره هنگام نهضت [6] و اينکه



[ صفحه 68]



ظهور منجي بشريت نخواهد بود مگر ناگهاني و غير منتظره [7] ، مي - بايست در هر زمان و بهر هنگام چشم براه آن واپسين قيام بود، و پيوسته مي بايد سرود که: اللهم عجل لوليک الفرج [8] [9] و نه اينکه هيچ گاه در اين مورد بخود شک و ترديد راه داد و نه آن که فراز و نشيب زمانه در اين اعتقاد حرکت آفرين کمترين خللي وارد سازد، که اين سخن رسول خدا است که: بشارت باد شما را به مهدي (ع) در آخر زمان بهنگام تنگنا و لغزشها [10] به اين ترتيب است که، بايد کوشيد که در پي آن گام نخستين - اعتقاد خلل ناپذير و پيوسته در ياد انتظار - دومين قدم را هم برداشت و آن آمادگي براي پذيرش مهدي منتظر و در ديگر عبارت شايستگي ياوري امام پيدا کردن و در شمار اصحاب - زمان قيام حضرتش - قرار گرفتن است. که لازمه آن متصف به اوصاف و متخلق به اخلاق آنان گشتن مي باشد. بعنوان مثال هنگامي که قرآن متقيان و صالحان را در فرجام کار وارث زمين معرفي مي کند، [11] آيا شيعيان هنگام غياب امام نمي - بايستي واجد آن صفات - تقوا و صلاح [12] باشد؟ و نيز اگر رزمندگي در رکاب قائم نيازمند شهامت، شجاعت فداکاري، تحرک، بينش و معرفت مي باشد پس ما مي بايست جوانمرداني رشيد و جان نثاراني تلاشگر و آگاهاني تيزهوش باشيم که اگر هواي آنان داريم که در دوران حکومت قائم برتران و حکمرانان



[ صفحه 69]



جهانند، هر يک آتان تواني برابر نيروي هفتاد مرد [13] دارد بايستي در پرورش و قوت بخشيدن به مغز [14] و عقل [15] و روحمان [16] بکوشيم.

... و چنين ابعادي است که شيعه عصر غيبت را همپاي رزمنده رکاب مهدي (ع) قرار مي دهد و بسا که والاتر از آنها زيرا آنانند که برتر و افضل از مردمان ديگر زمانها هستند، چه که خداوند متعال، به آنان عقل و درک و قدرت شناختي داده است که غيبت بر ايشان چون ظهور است. خداوند ايشان را در آن زمان - غياب امام عصر (ع) - همپايه مجاهدان شمشير زن دوران پيامبر (ص) قرار داده است. اينانند اخلاص گزاران واقعي و شيعيان راستين و داعيان بخدا در نهان و آشکار. [17] .