اين علائم چنانکه دانشمندان بزرگ ما گفته اند و از روايات هم بدست مي آيد دو گونه است: (حتمي) و (غير حتمي). شيخ مفيد مي گويد: پاره اي از اين وقايع حتمي است که بايد روي دهد و پاره اي غير حتمي است و مشروط به شرائطي که خدا بهتر مي داند چه خواهد شد. (ارشاد مفيد / 356). يعني ممکن است شرائط آن علائم تحقق يابد و ممکن است



[ صفحه 41]



در اثر نبودن شرائط، آن علائم نباشد و اين قسم غير حتمي است. معلي بن خنيس گفت که: شنيدم حضرت صادق (ع) مي فرمود: بعضي از وقايع (حتمي) است که بايد روي دهد و بعضي از آن (غير حتمي) است که ممکن است بعللي اتفاق نيفتند. (بحار / 249:52 / رقم 131 به نقل از غيبت نعماني). علائم حتمي که مطالبي عجيب و خارق عادت مي باشد غالبا در نزديکي زمان ظهور آن حضرت و بعضي ديگر بعد از ظهور آن بزرگوار در مکه، اتفاق خواهد افتاد که وسيله اطلاع جهانيان از ظهور آن حضرت گردد، (مانند صداي آسماني). و پاره اي تا زمان ظهور کامل و آشکار شدن حکومت آن حضرت به تدريج واقع مي شود. (کاشف الاسرار طالقاني، چاپ قديم / 66) چنانکه از روايات اين باب استفاده مي گردد. اما علائم (غير حتمي) که از نظر تعداد زياد است بسياري از آن ها واقع شده و ما مي بينيم و آنچه واقع نشده ممکن است اصلا واقع نشود و حضرت (انشاء الله) بزودي ظهور فرمايد، چه اين که معناي (غير حتمي) همين است. و شايد بهمين جهت است که در بعضي از روايات آمده: خداوند هر گاه بخواهد، کار حضرت مهدي (ع) را در يک شب به اصلاح آورده و پيشاهنگ ظهور را فراهم مي فرمايد (بحار / 280:52 / رقم 7).

ولي بديهي است که خواست خدا بستگي به قابليت انسانها دارد و بايد تحولي در افکار و استعدادها به وجود آيد تا زمينه فراهم گردد.