نظارت
سومين وظيفه يک مدير نظارت است
نظارت يا کنترل را به گونه هاي مختلف تعريف کرده اند در همه اين تعريف ها کنترل را نوعي مقايسه بين آنچه هست و آنچه بايد باشد دانسته اند يکي از اين تعاريف از استونر است که مي‌گويد:
کنترل مديريتي فرآيندي است جهت حصول اطمينان از اين که فعاليت هاي انجام شده با فعاليت هاي برنامه ريزي شده مطابقت دارد در واقع کنترل فراگيرتر از برنامه ريزي است کنترل مديران کمک مي کند تا مراقب اثر بخشي فعاليت هاي برنامه ريزي، سازماندهي و هدايت باشند، بخش اصلي فرآيند کنترل، اعمال اقدامات اصلاحي مورد نياز است.
يکي از عللي که موجب مي شود مديران به سختي تفويض اختيار کنند اين است که نگرانند زيردستان کاري را که مسئوليتش بر عهده آنان است به درستي انجام ندهند، اگر مدير نظام کنترل موثري به وجود آورد اين بي ميلي به تفويض اختيار کاهش مي يابد. مديراني که اختيار خود را تفويض مي کنند چون نهايتا خود مسوول تصميم هايي هستند که زيردستان مي گيرند به سازوکار بازخورد نيازمندند.
نظارت ها دو دسته است:
اول خود نظارتي يا نظارت از درون؛
دوم نظارت بيروني و سازماني.
در ديد اسلام نظارت دروني بر دو پايه عدالت و تقوا است ?اعدلوا هو اقرب للتقوي? «عدالت کنيد به تقوي نزديک شويد» عدالت در اين معنا همان اعتدال دروني و کسب اوساط از فضايل و نيز دوري از کبائر و عدم اصرار بر صغائر و اموري که مورد نظارت هستند عبارتند از: افراد امور مالي، عمليات و برنامه‌ها.
در حکومت مهدي (عج) نظارت چگونه است؟ به چند خبر مهدوي اشاره مي کنيم:
30ـ چون قائم آل محمد قيام کند به هر اقليمي مردي مي فرستد و به او مي‌گويد: فرمان تو در کف توست چون با موضوعي مواجه شوي که از آن سردرنياوري و نفهمي به کف دست خود نظر کن و به هرچه در او بيني عمل نما قشوني به قسطنطنيه مي فرستد چون به خليج برسند چيزي بر پاهاي خود مي نويسند و روي آن راه مي روند اهل روم آنها را مي‌بينند و مي گويند اينها اصحاب او هستند که روي آب راه مي روند پس خود او چگونه است؟ آن گاه دروازه شهر را به روي آنان بازخواهند کرد آنها وارد مي شوند و هرچه بخواهند حکم مي‌نمايند.
31ـ هرگاه قائم ما قيام کند خداوند به گوش ها و چشم هاي شيعيان ما قوه و نيرويي بخشد در حالي که بين آنها و قائم (ع) واسطه اي نباشد، با شيعيان ما تکلم فرمايد و آنها مي‌شنوند و به آن حضرت مي نگرند در حاليکه آن حضرت در مکان خود مي باشد.
32ـ گويا قائم را مي بينم که در پشت نجف بر اسبي سياه همراه با نقاطي سفيد و خطي سفيد در پيشاني آن سوار شده است آن گاه آن را به حرکت مي آورد و در پس در اين هنگام اهل همه سرزمين ها او را در پشت سرزمينشان مشاهده مي کنند.
33ـ در خصوص قول خداوند ?اينما تکونوا يات بکم الله جميعا?؛ «هرجا باشيد خدا همه شما را جمع مي‌کند» ابالحسن (ع) مي‌فرمايد: مربوط به قيام قائم است که خداوند جمع شيعيان را از جميع بلدان جمع مي‌کند.
34ـ امام باقر (ع) در تفسير آيه ?الذين ان مکنا هم في الارض اقاموا الصلوة و آتو الزکاة و امروا بالمعروف و نهو اعن المنکر فللّه عاقبة الامور? فرمود: اين مربوط به آل محمد (ص) است مهدي (ع) و اصحاب او را خداوند در مشارق و مغارب زمين حاکم مي‌گرداند دين را پيروز مي گرداند و بوسيله مهدي و اصحاب او بدعت ها و باطل را زائل مي‌کند پيروان باطل را هم زائل مي‌کند تا اثري از ظلم نماند ياران مهدي امر به معروف و نهي از منکر مي‌کنند و
عاقبت امر از آن خداست (سرانجام دين خدا حاکم مي‌شود).
35ـ امام صادق (ع) فرمود: در زمان قائم مومني در شرق برادرش را در مغرب مشاهده مي کند و آنکه در مغرب است برادرش را در مشرق مي بيند.
اخبار فوق حاکي از نظارت آسان و جمعي است همه تحت نظر ديگري و ديگران هستند (حديث 35 و 31). امر به معروف و نهي از منکر به عنوان نظارت عمومي رايج است و از برنامه هاي اصلي دولت مهدي (عج) است (حديث 34) از خصوصيات ياران مهدي (عج) به شکل بارز ايمان و تقوي و شجاعت است (احاديث 7 تا 14) که خود حاکي از يک نظارت دروني يا خود نظارتي است که در مديريت نوين به آن اهتمام ويژه‌اي مي‌شود.
مديران را از نظارت تحميلي پرهيز و به خود نظارتي سوق مي دهند و اين همان نهادينه شدن ملکه تقوي و عدالت است. بنابراين ظهور عدالت دروني که عامل پرهيز از گناه و موجب تعادل اخلاقي و فضيلتي است در ياران مهدي موج مي زند و نظارت را خود بخود اعمال شده قرار ميدهد... (اين يک جلوه از عدالت درنظارت و مديريت عادلانه مهدي)
از سوي ديگر در مديريت نوين از (نظارت موثر) صحبت شده است که عبارت است از نظارتي که به جمع آوري اطلاعات اکتفا نمي‌کند بلکه با استفاده از بهترين ساز و کارهاي نظارتي و بهترين راه کارها تا پايان پيش مي‌رود و کار نظارت را با اقدام اصلاحي تمام مي‌کند. آن گاه يکي از خصلت‌هاي نظارت موثر (اعتدال در نظارت) شمرده شده که ميانه روي در نظارت است نه خيلي زياد نه خيلي کم و گفته شده نظارت زياد به لجاجت، فريب دادن و دادن اطلاعات غير معتبر و اصلاحات مقطعي مي‌انجامد و نظارت کم به تورم هزينه ها مي‌انجامد، لذا نظارت معتدل سفارش شده است.
ما يکي از معاني عدالت را معناي چهارم ميانه روي و دوري از افراط و تفريط آورديم. و حکومت مهدي (عج) که مظهر عدالت تمام عيار است از بعد ميانه روي هم بهره مند است لذا آن حضرت از نظارت ميانه و موثر استفاده مي کند. چون يارانش پاک و پاک باخته هستند، به شکل خودجوش کار مي کنند ولي از آن جهت که فرد هرچه بهتر باشد بازهم نظارت مي‌خواهد براي اين کار طبق حديث 30در کف دست آنها نوري قرار داده که عامل ارتباط و نظارت است... علاوه بر اينکه نظارت عمومي امر به معروف و نهي از منکر هم وجود دارد. (طبق حديث 34).
وجهه سوم عدالت در نظارت عدالت به معناي مساوات و رفع تبعيض است چرا که لسان اخبار مطلق است و همگان را شامل مي شود حتي خود حضرت علاوه بر اينکه از سوي خداوند تحت نظارت است. از سوي مردم هم به وسيله امر به معروف و نهي از منکر و بوسيله نور در کف دست هر فرد تحت نظارت است هرچند عصمت دروني او را بي نياز کرده است ولي عدالت اقتصادي تعميم در نظارت را دارد. چرا که ملاک نظارت وجود اختيار و مسئوليت است. و بالاترين مسئوليت در اختيار مهدي (عج) است. (او نيز همانند جدش علي (ع)) که خود را از نظارت مستثني نمي دانست و مردم را به نصيحت خويش دعوت مي کرد، خود را از نظارت مردم مستثني نمي‌داند؛ اگرچه در عمل موردي براي اقدام اصلاحي پيدا نشود. و دليل ديگر اين نظارت پذيري مهدي (عج) اين است که الگو بودن حکومت براي حکومت هاي قبل از ظهور هم باقي بماند که همه خود را نيازمند نظارت بدانند.
جمع بندي؛ نقش عنصر عدالت در نظارت: (طبق معاني ده گانه عدالت که در آغاز اين مقاله آمده است)
نظارت دروني يا خودنظارتي که همان کلمه عدالت و تقوا است؛ (معناي هفتم و دهم عدالت).
نظارت معتدل و به دور از افراط و تفريط؛ (معناي چهارم عدالت).
نظارت عام و همگاني از پائين به بالا يا از بالا به پائين بدون تبعيض. (معناي پنجم عدالت).