بنابراين از همان آغاز تکوين زندگي سياسي و اجتماعي، موضوع و متعلق عدالت گوناگون شد. موضوع عدالت هر چه باشد، چه نظام هستي، چه نظام سياسي و اجتماعي يا قانون يا شخص، در بحث از هر يک از موضوعهاي يادشده مي‌توان محورهاي مشترکي را ديد. آسيب‌شناسي وضع موجود نسبت به موضوع و متعلق عدالت‌، نقطه شروع و ارائه وضع مطلوب نقطه مياني و شيوه‌ها و سازکارهاي رسيدن به وضع مطلوب‌، سرانجام بحث است.

با توجه به آنچه آمد، ميکوشيم سه محور يادشده را نسبت به برخي از مهم‌ترين موضوعها و متعلقات عدالت مورد بحث قرار دهيم. مدعاي اصلي مقاله حاضر اين است که از آنجا که عدالت در ديدگاه اسلامي امري واقعي است و نه اعتباري، عدالت مهدوي تداوم‌بخش رسالت پيامبران الهي، به ويژه رسالت آنها نسبت به عدالت‌گستري است. بايد گفت مبناي حسن و قبح عقلي و ذاتي در مسأله ظلم و عدل مبناي نظري ما در مقاله حاضر است که به دليل طولاني شدن کلام‌، از پرداختن به آن ميپرهيزيم.

بر اساس اين مبنا و با توجه به آنچه در سوره حمد آمده است‌، مي‌توانيم جامعه انساني را به لحاظ اوضاع و شرايط عيني و از منظر ميزان حساسيت نسبت به عدالت در سطوح و مراتب گوناگون آن‌، در سه وضع تصوير کنيم:

1. جوامعي که بر صراط مستقيم حرکت مي‌کنند؛ اين جوامع از رهبري الهي، قانون الهي و اهداف الهي بهره ميبرند. مبدأ حرکت آنها و مقصد آنها نيز خداست. دغدغه پيامبران، جانشينان و اولياي الهي، حرکت انسان و جوامع انساني در مسير صراط مستقيم است. بنابراين از اين نظر، رسالت حضرت حجت (عج) در تداوم رسالت پيامبران الهي‌، تشويق انسان به قيام به قسط، تحقق عدالت در جميع مراتب و سطوح آن و نفي ظلم و ستم در همه اشکال و گونههاي آن است. در واقع‌، عدالت فقط در همين وضعيت تأمين مي‌شود.

2. جوامعي که بر خلاف مسير الهي حرکت مي‌کنند؛ کساني که جنگ و تعارض با پيامبران، اوصيا و اولياي الهي را در کارنامه خود دارند تلاشگران عرصه گسترش ظلم در سطوح و مراتب گوناگون آن بوده و هستند. اينان در برابر عدالت مهدوي نيز به نزاع مي‌پردازند. «مغضوبين» صفتي است که خداوند به اين گروه مي‌دهد؛ زيرا عمداً بر خلاف عدالت و حق حرکت مي‌کنند. از اين رو، همچون ابليس مغضوب درگاه الهي هستند.

3. جوامعي که در گمراهي به سر مي‌برند و قابل هدايت هستند، ولي جهل آنها سبب شده است تا در مسير عدالت گام برندارند. وصف الهي براي اينها «ضالين» است.

در ادامه ميکوشيم نزاع عدل و ظلم را در موضوعها و متعلقات اصلي عدالت و ظلم مورد بحث قرار دهيم.