مطابق نقل خلاصة البلدان از کتاب مونس الحزين شيخ صدوق، امير مؤمنان عليه السلام از مسجد مقدّس جمکران سخن گفته است.

محمّد بن محمّد بن هاشم حسيني رضوي قمي، به تقاضاي مولي محمّد صالح قمّي، به سال 1179 هجري، در باره ي فضيلت شهر قم و تاريخچه ي تأسيس مسجد مقدّس جمکران، کتاب ارزش مندي تأليف و آن را خلاصة البلدان نام نهاده است.

شيخ آقا بزرگ تهراني، اين کتاب را مشاهده کرده و گزارش آن را در الذريعه آورده است. [1] .

مرحوم کاتوزيان، اين کتاب را در اختيار داشته، فرازهايي از اين کتاب را در کتاب أنوار المشعشعين آورده است.

وي، در اين رابطه، حديثي از امير مؤمنان عليه السلام آورده، که فرازهايي از آن را در اين جا مي آوريم و علاقه مندان به تفصيل بيش تر را به کتاب انوار المشعشعين رهنمون مي شويم. او مي گويد:

در کتاب خلاصة البدان از کتاب مونس الحزين - از تصنيفات شيخ صدوق - با سند صحيح و معتبر، از امير مؤمنان عليه السلام روايت کرده که خطاب به حذيفه فرمود: «اي پسر يماني! در اوّل ظهور، خروج نمايد قائم آل محمّد عليه السلام از شهري که آن را قم گويند [2] و مردم را دعوت به حق مي کند، همه ي خلائق از شرق و غرب، به آن شهر روي آورند و اسلام، تازه شود...

اي پسر يماني! اين زمين، مقدّس است، از همه ي لوث ها، پاک است...

عمارت آن، هفت فرسنگ در هشت فرسنگ باشد. رايت وي بر اين کوه سفيد بزنند، به نزد دهي کهن، که در جنب مسجد است، و قصري کهن - که قصر مجوس است - و آن را «جمکران» خوانند. از زير يک مناره ي آن مسجد بيرون آيد، نزديک آن جا که آتش خانه ي گبران بوده...». [3] .

از اين حديث شريف، استفاده مي شود به طوري که مسجد سهله در دوران ظهور حضرت بقيّة اللَّه، أرواحنا فداه، پايگاه آن حضرت خواهد بود، مسجد مقدّس جمکران نيز در عصر ظهور، جايگاه خاصّي دارد و پايگاه ديگري براي آن حضرت است.

مرحوم کاتوزيان، پس از نقل متن کامل حديث، به شرح و تفسير آن پرداخته، در باره ي کوه سفيد و قصر مجوس و ديگر تعبيرهايي که در حديث شريف آمده و ما به جهت اختصار نياورديم، به تفصيل، سخن گفته است. [4] .

خوانندگان گرامي، توجّه دارند که احاديث ملاحم، چندان نيازي به تحقيق در سند ندارند؛ زيرا، جز معصومان عليهم السلام که با سرچشمه ي وحي مربوط بودند، شخص ديگري نمي توانست خبري بگويد که صدها سال بعد تحقّق پيدا کند.

روزي که اميرمؤمنان عليه السلام به حذيفه از مسجد جمکران خبر مي داد، در سرزمين حجاز و عراق، کم تر کسي نام قم را شنيده بود، لذا مي بينيم که در احاديث فراواني، به هنگام بحث از قم، به «در نزديکي ري» تعبير شده تا به اين وسيله، موقعيّت جغرافيايي شهر قم، براي اصحاب ائمّه عليهم السلام روشن گردد.

از اين رهگذر، احتمال نمي رود که احدي از مردم حجاز، نام جمکران را به عنوان يکي از دهات قم شنيده باشد.

نکات ريزي که در مورد قصر مجوس و آتش خانه ي گبران آمده، مطلبي نبود که در حجاز و عراق، کسي از آن آگاه باشد.

به هنگام صدور اين حديث از مولاي متّقيان عليه السلام، کسي نمي توانست پيش بيني کند که در کنار دهِ جمکران، در آينده، مسجدي ساخته خواهد شد و با حضرت بقيّة اللَّه (عج) - که آن روز متولّد نشده بود - ارتباط خواهد داشت.

هنگامي که شيخ صدوق، اين حديث را در کتاب مونس الحزين درج مي کرد، بدون ترديد، اين مسجد، مناره نداشت.

هنگامي که صاحب خلاصة البلدان، در قرن دوازدهم، اين حديث را از مونس الحزين نقل مي کرد، باز هم مسجد مقدّس جمکران، مناره اي نداشت؛ زيرا، براي نخستين بار، در سال 1318 هجري، يک مناره در زاويه ي جنوب شرقي مسجد ساخته شد. [5] .

هنگامي که مرحوم کاتوزيان، اين حديث را در کتاب أنوار المشعشعين مي نوشت، مسجد جمکران، فقط يک مناره داشت و تا چند سال پيش نيز به همين منوال بود، ولي در اين حديث آمده است که «از زير يک مناره ي آن، مسجد، بيرون آيد». [6] .

اين تعبير، صريح است در اين که به هنگام ظهور حضرت بقيّة اللَّه، ارواحنا فداه، مسجد مقدّس جمکران، بيش از يک مناره خواهد داشت، در حالي که به هنگام چاپ کتاب (1327 هجري) مسجد، فقط يک مناره داشت.