بازگشت

استمرار صدور توقيعات و انقطاع آن


توقيعات «ناحيه مقدسه» در تمامي دوره غيبت صغري - به استثناي برهه اي کوتاه - به دست سفيران، باب ها و وکيلان امام دوازدهم (ع) صادر مي شده است. روايت شيخ طوسي، حاکي از استمرار صدور توقيعات در طول اين دوره است. شيخ طوسي درباره سفير اول و دوّم گويد: «توقيعات صاحب الامر (ع)به دست عثمان بن سعيد و پسرش محمد، براي شيعيان و خواص اصحاب امام عسکري (ع) خارج مي شد»؛ [1] و درباره سفير دوّم گويد: «وي به مدت حدود پنجاه سال، متولّي امر سفارت بود و مردم اموال خود را براي وي حمل مي کردند. او نيز توقيعات را براي مردم خارج مي ساخت؛ به همان خطّي که در دوره زندگاني امام عسکري (ع) خارج مي شد». [2] البته تعبير پنجاه سال، با عنايت به دوره فعاليت وي در عصر امام عسکري (ع)، و در عصر نيابت پدرش مي باشد.

در روايت مربوط به «قاسم بن علاء» نيز آمده که: «توقيعات صاحب الزمان (ع) به طور مستمرّ به دست ابوجعفر محمدبن عثمان عمري و پس از وي به دست ابوالقاسم حسين بن روح - قدس الله روحهما - براي وي صادر مي شد». [3] .

«اين نقل ها حاکي از استمرار صدور توقيعات، در عصر سفير دوّم و سوّم است؛ در عين حال، «ابوسهل نوبختي» در کتاب التنبيه في الامامة، [4] مدعي است که پس از شهادت امام عسکري (ع)، براي مدتي بيش از بيست سال، توقيعات حضرت مهدي (ع) براي شيعيان خارج مي شد و سپس انقطاعي در صدور اين توقيعات حاصل گرديد. بر اين اساس، برخي از محققان، دوره انقطاع در صدور توقيعات را بين 280 تا 290 ه. ق، و حتي تا پايان دوره سفارت سفير دوّم (305 ه. ق) برآورد کرده اند؛ [5] ولي با توجّه به شواهدي که ارائه شد، اين سخن قابل پذيرش نيست. کلام «ابوسهل نوبختي» نيز قابل حمل بر انقطاع موقّت توقيعات، به علت بروز شرايط حادّ و سخت براي شيعيان در عصر «معتضد عباسي» است که اقتضا مي کرد شيعيان، کمتر با سفير مرتبط شوند و سفير نيز به جهت عرضه توقيعات، مجبور به ملاقات با شيعيان نباشد. روايت شيخ طوسي درباره شرايط عصر معتضد چنين است: «در زمان معتضد امر بر شيعيان، جدّاً دشوار و سخت بود و از شمشيرها خون مي چکيد! کمتر کسي نسبت به آنچه براي ابوجعفر عمري حمل مي شد، اطلاع مي يافت! و به حامل اموال، تنها گفته مي شد: به فلان موضع برو و آنچه آورده اي تحويل بده؛ بدون آن که به وي رسيدي داده شود و يا بر چيزي اطلاع حاص کند». [6] .

پس از مدتي، صدور توقيعات ادامه يافت و در عصر سفير سوّم نيز توقيعات متعددي از جانب «ناحيه مقدّسه» براي شيعيان خارج شد. در عصر سفير چهارم - با توجّه به کوتاهي دوران سفارتش - توقيعات زيادي گزارش نشده است؛ ولي معروف ترين توقيع ها در اين عصر، آخرين آنها است که اعلام گرِ پايان عصر «غيبت صغري» بود. [7] .

شايان ذکر است که در عصر «غيبت کبري» نيز توقيعاتي از سوي «ناحيه مقدسه»، خطاب به برخي از بزرگان شيعه، صادر شده که به عنوان نمونه، مي توان به توقيعات صادر شده براي شيخ مفيد اشاره کرد. [8] البته برخي از محققان، پيام صادر شده از سوي حضرت حجت (ع) براي آيت الله العظمي سيد ابوالحسن اصفهاني را نيز از مقوله «توقيعات ناحيه» مقدسه قلمداد کرده اند. [9] .


پاورقي

[1] کتاب الغيبة، شيخ طوسي، ص 216.

[2] همان، ص 223.

[3] همان، ص 189.

[4] کمال الدين و تمام النعمة، ص 93؛ فقرات انتهايي کتاب «التنبيه في الامامة» از «ابوسهل نوبختي» توسط شيخ صدوق در کمال الدين و تمام النعمة، صص 88 - 94 آمده است.

[5] ر.ک: مکتب در فرايند تکامل، دکتر سيد حسين مدرسي طباطبائي، ترجمه هاشم ايزدپناه، ايالات متحده، نيوجرسي، نشر داروين، 1374 ش، ص 131.

[6] کتاب الغيبة، شيخ طوسي، ص 179.

[7] همان، ص 242 - 243.

[8] الاحتجاج، ص 497 - 498.

[9] ر.ک: دائرةالمعارف تشيع، ج 5، صص 150 - 153.