احاديث پيامبر (ص) و اهل بيت (ع) گاه به صراحت، با آوردن اين آيه يا بخشي از آن درصدد تفسير آن برآمده است. از جمله روايات بسياري که تأ‌کيد مي‌کند ائمه معصومان راسخان در علمند و آنان علم تأ‌ويل کتاب را دارا مي‌باشند، از جمله در صحيحه فضيل بن يسار مي‌خوانيم:

قال سأ‌لت ابا جعفر (ع) عن هذه الروايه: ما من القرآن آيه الاّ و لها ظهرو بطن، فقال: ظهره تنزيله و بطنه تأ‌ويله، منه ما قدمضي و منه ما لم يکن [1] ، يجري کما يجري الشمس و القمر... قال اللّه (و ما يعلم تأ‌ويله الاّ اللّه و الراسخون في العلم) نحن نعلمه. [2] .

بنابراين حديث، تأ‌ويل به بطن قرآن ارتباط دارد و عالمان به تأ‌ويل ائمه (ع) مي‌باشد. درباره ارتباط تنزيل و تأ‌ويل پس از اين سخن خواهيم گفت.

در صحيحه ابي بصير از ابي عبداللّه (ع) مي‌خوانيم: «نحن الراسخون في العلم و نحن نعلم تأ‌ويله». [3] در نقلي ابوبصير از ابو جعفر (ع) هم قطعه اول حديث را روايت کرده است. [4] .

در صحيحه ابوالصباح الکناني‌از ابي عبداللّه (ع) همين جمله «و نحن الراسخون في العلم» تکرار شده است. [5] .

در روايات ديگر هم بر اين امر تأ‌کيد شده است [6] ، لذا درکافي و بصائرالدرجات [7] ، بابي را به اين امر اختصاص داده‌اند که راسخان در علم ائمه (ع) مي‌باشند.

در پاره‌اي از روايات هم از آيه شريفه اقتباس شده و از آن به روشني برمي‌آيد که «راسخون في العلم» عطف بر اللّه است. [8] هم‌چون صحيحه ابوعبيده که در آن درباره آيه اول سوره روم به نقل از امام باقر (ع) آمده: «يا ابا عبيده ان لهذا تأ‌ويلاً لايعلمه الاّ اللّه و الراسخون في العلم من آل محمد». [9] .

در مقابل اين نقل‌هاي بسيار معتبر و اطمينان بخش [10] ، از خطبه‌اي که از حضرت امير (ع) نقل شده برمي‌آيد که راسخون در علم، تأ‌ويل کتاب را نمي‌دانند [11] ، اين روايت در مقابل آن همه روايات قابل استناد نيست، نکته جالب در اين روايت اين است که از آن استفاده مي‌گردد که معناي ظاهري راسخون در علم غير از تفسيري است که در اين حديث ارايه شده؛ لذا روايت درصدد توجيه آيه برآمده است:

و قد مدح اللّه اعترافهم بالعجز عن تناول ما لم يحيطوا به علما، و سمي ترکهم التعمّق فيما لم يکلّفهم البحث عنه رسوخاً.

اگر معناي ظاهري راسخان في العلم مطابق اين روايت باشد، نيازي به چنين توضيحي نيست که خداوند ترک تعمّق اين افراد را در آن چه به دانش آن احاطه ندارند، رسوخ ناميده است. [12] .

به هر حال، با عنايت به احاديث اهل بيت (ع) ترديدي برجاي نمي‌ماند که قرائت وقف بر «اللّه» در آيه شريفه بالا نادرست بوده و بايد «الراسخون في العلم» را معطوف بر اللّه بدانيم.

احاديث بسياري نيز، درباره محکم و متشابه و تفسير اين دو واژه يا بيان حکم آن‌ها وارد شده است؛ از جمله در موثقه ابي بصير از ابي عبداللّه (ع) آمده:

سمعته انّ القرآن فيه محکم و متشابه، فامّا المحکم فنؤ‌من به، فنعمل به وندين به و امّا المتشابه فنؤ‌من به ولا نعمل به و هو قول اللّه تبارک و تعالي: (فامّا الّذين في قلوبهم زيغ...) الي آخر الايه. [13] .

همين متن را جابر جعفي از حضرت نقل کرده است. [14] .

از احاديث بسيار ديگر هم استفاده مي‌گردد که وظيفه مؤ‌منان در برابر آيات محکم، عمل به آن‌ها و دربارهِ آيات متشابه ايمان به آن‌ها مي‌باشد؛ [15] از جمله در صحيحه هشام بن سالم از امام صادق (ع) پس از تقسيم قاريان قرآن به سه گروه، در وصف قاريان بهشتي آمده:

قاريِ قر ا القرآن فاستتر به تحت برنسه فهو يعمل بمحکمه و يؤ‌من بمتشابهه و يقيم فرائضه و يحلّ حلاله و يحرّم حرامه. [16] .

در روايتي از پيامبر (ص) نقل شده که بايد به محکم عمل کرده و متشابه را رها ساخت [17] ؛ ظاهراً مراد از اين احاديث عمل نکردن به متشابه تا زماني است که بدين وصف باقي باشد وگرنه اگر متشابه به روشي هم‌چون تفسير اهل بيت از دايره تشابه بيرون رود مشمول چنين حکمي نيست. [18] حال شيوه رفع تشابه از متشابهات چيست؟ بحثي ديگر است.

باري، اين احاديث هر چند در صدد روشن ساختن مفهوم محکم و متشابه نيست و تنها به بيان حکم آن‌ها پرداخته است، ولي از آن‌ها مي‌توان در تفسير محکم و متشابه بهره جست، مثلاً با عنايت به اين که به آيات منسوخ عمل نمي‌شود، اين آيات در دايره آيات متشابه قرار مي‌گيرد، چنان‌چه در هنگام توضيح ديدگاه تفسير نعماني، خواهد آمد.

در رواياتي که به طور مستقيم به تفسير محکم و متشابه پرداخته شده [19] ، با تفسير محکم به آياتي که به آن‌ها عمل مي‌شود، دو تفسير براي متشابه ارايه داده است: يکي «الّذي يشبه بعضه بعضاً» [20] و ديگري: «ما اشتبه علي جاهله». [21] .

تفسير نخست از نوعي ابهام برخوردار است؛ گويا مراد اين است که آيه متشابه آيه‌اي است که مي‌تواند به معاني گوناگون گرفته شود و چون اين معاني از اين نظر که هر يک مي‌توانند مفاد آيه باشند شبيه يکديگرند، آيه متشابه خوانده شده است.

در تفسير دوم، تشابه به معناي اشتباه گرفته شده. اشاره شده که معناي آيه متشابه، بر نادان به آن مشتبه و پوشيده است. اين تفسير بيانگر اين است که تشابه آيه امري است نسبي و تنها نادانان به آيه، معناي آيه را درک نمي‌کنند. [22] در روايتي از لزوم ردّ متشابه قرآن به محکم آن سخن رفته است [23] که با عنايت به روايات بسياري که امامان معصوم (ع) را به عنوان مرجع در شناخت متشابهات معرفي مي‌کند [24] ، بايد ردّ متشابه به محکم را به گونه‌اي تفسير کرد که با مرجعيت اهل بيت در اين زمينه سازگار باشد. در روايتي از اميرالمؤ‌منين (ع) مي‌خوانيم:

عليکم بهذا القرآن­ احلّوا حلاله، حرّموا حرامه و اعملوا بمحکمه و ردّوا متشابهه الي عالمه، فانّه شاهد عليکم و افضل ما به توسلتم. [25] .

در حديثي از امام رضا (ع) هم مي‌خوانيم که حضرت خطاب به يکي از دانشمندان مي‌گويد:

لا تتأ‌وّل کتاب اللّه برا‌يک، فان اللّه عزوجل يقول: و ما يعلم تأ‌ويله الاّ اللّه و الراسخون في العلم. [26] .