نخستين بحثي که در تفسير نعماني شرح داده شده، بحث نسخ است، اين مبحث با تبيين راز پيدايش نسخ آغاز مي‌گردد، نسخ با تدرّج در تشريع مرتبط است، مردمان عصر نزول قرآن هنوز با افکار و قوانين جاهلي مأ‌نوس بوده، پذيرش سريع آيين جديد برايشان دشوار آمده، لذا رحمت الهي اقتضاء مي‌کند که بيان احکام تازه شريعت اسلامي به آرامي و در ضمن مراحلي انجام گيرد. [1] .

سپس به 16 آيه منسوخ قرآن اشاره کرده که اکثر آنها از آياتي مي‌باشند که منسوخ بودن آنها معروف است، همچون آيه حد زنا [2] ، آيه عده وفات، [3] آيه کفّ، [4] آيه دستور سازش با کافران، [5] آيه عدد مقاتلين، [6] آيه ارث بردن برادر ديني. [7] .

ولي مفاد نسخ در تفسير نعماني گسترده‌تر از معناي اصطلاحي آن است، در اين تفسير گاه احکام منسوخي را ذکر کرده که بر طبق آن آيه‌اي هم در قرآن نازل نشده است. در توضيح اين مطلب مي‌گوييم که برخي از احکام شريعت اسلام در آغاز اجرا مي‌شده بدون اين که آيه قرآني بر طبق آن نازل شده باشد، اين احکام پس از مدتي لغو شده و آيه يا آياتي لغو اين احکام را بيان کرده است، همچون آيه‌اي که تبديل قبله از بيت المقدس به کعبه را گوشزد کرده است، [8] در اينجا ما با آيهِ منسوخ روبرو نيستيم. [9] .

در تفسير نعماني، اشاره مي‌کند که در آغاز در ماه رمضان نزديکي با همسر در شب نيز جايز نبوده است، و اگر روزه دار در شب مي‌خوابيده ديگر اجازه غذا خوردن نداشته است، ولي اين حکم با آيه 187 سوره بقره ملغي شده است، در اينجا به صراحت آيه منسوخ ذکر نشده است، ولي با عنايت به يک جمله: (علي معني صوم بني اسرائيل في التوراه) ممکن است، آيه منسوخ، آيه (يا ايها الّذين آمنوا کتب عليکم الصيام کما کتب علي الّذين من قبلکم) گرفته شود. [10] .

باري در تفسير نعماني گاه تعبير نسخ درباره احکام شريعتهاي گذشته که در شريعت اسلام وجود ندارد به‌کار رفته است، همچون احکام دشواري که بر بني اسرائيل جعل شده است، [11] يا کيفيت قصاص نفس در تورات که در آن قيد تساوي قاتل و مقتول از جهت مرد و زن بودن يا آزاد و بنده بودن شرط نبوده است، ولي در شريعت اسلامي اين شرايط براي قصاص وجود دارد، [12] تعبير ناسخ در اين موارد، به معناي اصطلاحي آن نيست.

آياتي چند در اين تفسير در زمره آيات منسوخ ذکر شده که منسوخ بودن آنها محل بحث و گفتگو بوده و برخي منسوخ بودن آنها را نپذيرفته‌اند و چون در کتب تفسير و علوم قرآني به تفصيل درباره آنها بحث شده [13] ، نيازي به طرح اين مباحث در اينجا نيست.

ما در اينجا تنها به بررسي يک آيه مي‌پردازيم: در تفسير نعماني آمده که آيه «اتقوا الله حق تقاته» با آيه «فاتقوا الله مااستطعتم» نسخ شده است، [14] از برخي از مفسّران همچون ابن عباس و سدّي و قتاده و ربيع منسوخ بودن آيه نخست نقل شده و رواياتي هم در اين زمينه وارد شده است، [15] ولي در نگاه نخست اين ادعا غريب به نظر مي‌رسد، زيرا شرط نسخ اين است که مفاد دو آيه با هم تنافي داشته باشد و در اينجا باتوجه به اين که آيه نخست به حکم قطعي عقلي مقيد به قدرت است، دو آيه با هم تنافي ندارند تا بتوان ادعاي نسخ را مطرح کرد. [16] .

ولي اين اشکال نادرست است، [17] براي توضيح نادرستي استدلال توجه به سه نکته مفيد است:

نکته اوّل: البته تکاليف به حکم عقل مقيد به قدرت مي‌باشند، ولي قيد عقلي تکاليف، قدرت عقلي است نه قدرت عرفي، تکليفي که با حرج و مشقت غير قابل تحمل همراه است عقلاً جايز است ولي عرفاً مقدور نيست.

نکته دوم: اگر مفاهيمي همچون قدرت و استطاعت در ادله شرعي وارد شود، ظاهر آنها قدرت‌عرفي است، لذا عملي را که حرجي است در بر نمي‌گيرد.

نکته سوم: احکام شرعي با ادله خاص نفي حرج همچون آيه شريفهِ «ما جعل عليکم في الدين من حرج»[ حج/ 78] مقيد به صورت عدم حرج شده است ولي اين تقييد در همه جا راه ندارد، بلکه اگر حکمي از آغاز ناظر به صورت حرج باشد - همچون آيات جهاد - ادله نفي حرج، آن حکم را مرتفع نمي‌سازد، به بيان ديگر: اگر فرد ظاهر دليلي صورت حرج باشد، چون اخراج فرد ظاهر از دليل درست نيست، ادله نفي حرج نمي‌تواند اين دليل را مقيّد سازد، در آيه شريفه (اتقوالله حق تقاته)، فرد ظاهر تقواي الهي را به گونه‌اي که سزاوار مقام ربوبي است مي‌توان صورت حرج دانست که با مشقت بسيار همراه است، [18] لذا نمي‌توان مورد حرج را از مفاد اين آيه بيرون دانست؛ قهراً اين آيه با آيه (فاتقوا الله مااستطعتم) منافات دارد.

البته ما در صدد اثبات نسخ در اين آيه نيستيم [19] ، بلکه سخن ما اين است که اين ادعا چندان بعيد نيست و نمي‌تواند دليل بر نا استواري تفسير نعماني به شمار آيد.

نقطه قابل درنگ در بحث نسخ تفسير نعماني اين است که در اين کتاب دو آيه به عنوان منسوخ ذکر شده که در جاي ديگر ديده نشده است، آيه نخست آيه «و لا يزالون مختلفين الاّ من رحم ربک و لذلک خلقهم [هود/ 118] در تفسير نعماني با اشاره به اين که معناي «لذلک خلقهم»: للرحمه خلقهم مي‌باشد مي‌گويد: اين آيه با آيه «و ما خلقت الجن و الانس الاّ ليعبدون [الذاريات/ 56] نسخ شده است، [20] ولي نگارنده تنافي هر چند بدوي اين دو آيه را درک نکرده است، تا بتوان سخن از نسخ را به ميان آورد، آيا اگر غرض از خلقت جن و انس تنها عبادت حضرت حق باشد، منافاتي با اين دارد که خداوند مردم را براي رحمت خلق کرده باشد؟! مگر عبادت حضرت حق با رحمت ناسازگار است.

باري اين آيه از سنخ اخبار است نه بيان احکام، و نسخ در احکام مطرح است، نه در اخبار [21] .

آيه دوم هم که مفاد آن اخبار است آيه «ان الّذين سبقت لهم منا الحسني اولئک عنها مبعدون، لا يسمعون حسيسها و هم فيما اشتهت‌انفسهم خالدون، لا يحزنهم الفزع الاکبر [الانبياء / 101 - 103] که به نوشته تفسير نعماني با آيه ان منکم الاّ واردها، کان علي ربک حتماً مقضياً[مريم/ 71] نسخ شده است. [22] .

اين آيه که به اخبار از قيامت پرداخته قهراً نمي‌تواند منسوخ باشد، مفسّران در توضيح آيه، وجوه مختلفي ذکر کرده، برخي موضوع اين آيه را خصوص کفار دانسته‌اند. برخي به گونه ديگر آيه را تفسير مي‌کنند که نيازي به طرح آن در اين مقال نيست [23] ، ما در اين جا تنها به سخن يکي از مفسّران اشاره مي‌کنيم:

برخي از مفسّران ورود را در آيه به معناي وصول به جهنم و اشراف به آن و نه دخول در آن گرفته‌اند، زجّاج از اين گروه است، وي دليل قاطع اين تفسير را آيه (ان الّذين سبقت لهم منّا الحسني اولئک عنها مبعدون، لا يسمعون حسيسها) دانسته است [24] ما در اينجا در صدد بررسي صحت و سقم اين استدلال نيستيم، [25] فخر رازي دقيقاً همين آيه را دليل بر تفسير ورود به دخول دانسته است [26] ، ولي به هر حال ممکن است نوعي تنافي بين مدلول اين آيات با ظاهر بدوي (ان منکم الاّ واردها) احساس شود، شايد چنين احساسي، همراه با بي توجهي از شرايط نسخ سبب شده باشد که آيه اول را در تفسير نعماني منسوخ دانسته است.